Τη σπίθα άναψαν οι μαθητές του Εθνικού Ινστιτούτου, ενός από τα λίγα δημόσια Λύκεια στη Χιλή ικανά να ανταγωνιστούν τα ιδιωτικά· ενός Λυκείου πολιτικοποιημένου που γι’ αυτό βρέθηκε στο στόχαστρο της δεξιάς κυβέρνησης του Σεμπαστιάν Πινιέρα, από τότε που ήρθε ξανά στην εξουσία τον Μάρτιο του 2018.
Την Παρασκευή 11 Οκτωβρίου, μαθητές του Λυκείου οργάνωσαν μια διαμαρτυρία για την αύξηση της τιμής του εισιτηρίου του μετρό κατά 30 πέσος (περίπου 4 λεπτά του ευρώ). Οργανώθηκαν σε ομάδες και αγνοώντας τους ελεγκτές πέρασαν πάνω από τις θύρες εισόδου χωρίς να πληρώσουν εισιτήριο. Βιντεοσκόπησαν τη δράση τους και τη διέδωσαν μέσω Instagram.
Σύντομα, εκατοντάδες μαθητές τούς μιμήθηκαν στο Σαντιάγο. Η κυβέρνηση αντέδρασε άμεσα: αστυνομικοί σε κάθε στάση του μετρό, βίαιη καταστολή, συλλήψεις ανηλίκων και κατά συρροή παραβιάσεις των δικαιωμάτων τους. Στο τέλος της επόμενης εβδομάδας, στους δρόμους και στις πλατείες δεν διαδήλωναν πια μόνο μαθητές ή φοιτητές, αλλά και πολλοί ακόμα κάτοικοι της πρωτεύουσας.
Το απόγευμα του Σαββάτου 19 Οκτωβρίου, ο Πινιέρα ανέστειλε μεν την αύξηση της τιμής του εισιτηρίου, αλλά κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Οι διαδηλωτές όμως παρέμειναν στον δρόμο.
Το βράδυ του Σαββάτου, ο εκλεγμένος πρόεδρος ανέθεσε την τήρηση της δημόσιας τάξης στον στρατηγό Χαβιέρ Ιτουριάγα, ο οποίος απαγόρευσε την κυκλοφορία από τις 10 μ.μ. έως τις 7 π.μ. και κατέβασε τον στρατό στον δρόμο. Πολλοί πολίτες αψήφησαν και αυτή την απόφαση τόσο στην πρωτεύουσα όσο και στις περισσότερες άλλες πόλεις.
Η αφορμή φαίνεται ασήμαντη σε σχέση με την έκταση που πήραν τα γεγονότα των τελευταίων ημερών. Η κλιμάκωση της κατάστασης όμως αναδεικνύει τα αδιέξοδα που κληροδότησε το πρόσφατο παρελθόν της χώρας, ενώ ταυτόχρονα φαίνεται να σηματοδοτεί μια σημαντική τομή και πιθανόν το τέλος μιας εποχής.
Η κυβερνητική αντίδραση στην κινητοποίηση των μαθητών φανέρωσε τα πολλαπλά νήματα που ακόμα συνδέουν τη δικτατορία του Πινοσέτ (1973-1990) με το μεταδικτατορικό καθεστώς.
Η σημερινή κυβέρνηση ενσαρκώνει περισσότερο από κάθε προηγούμενη τις βαθιές συνέχειες με τη δικτατορία, οι οποίες διαφαίνονται τόσο στους θεσμούς όσο και στα πρόσωπα της κυβέρνησης και του στρατού που πρωταγωνιστούν στα γεγονότα. Το ισχύον Σύνταγμα υιοθετήθηκε το 1980, εν μέσω της δικτατορίας, και το πνεύμα του παραμένει το ίδιο, παρά ορισμένες αλλαγές που εισήχθησαν έκτοτε.
Το άρθρο 39 του Συντάγματος επιτρέπει την αναστολή των ελευθεριών και δικαιωμάτων σε περίπτωση «εσωτερικής αναστάτωσης», όρος ασαφής που επιδέχεται ποικίλες ερμηνείες. Ο Πινιέρα θεώρησε τις κοινωνικές διαμαρτυρίες ως αιτία ικανή για την ενεργοποίηση του άρθρου, κάτι που είχε να συμβεί στη Χιλή από το 1987.
Η εξαιρετικά βίαιη αντίδραση του στρατού και της αστυνομίας (18 νεκροί, πάνω από 2.000 συλλήψεις, κατά συρροή παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ξυλοδαρμοί, βασανιστήρια, σωματική και σεξουαλική βία, κυρίως εναντίον ανηλίκων και νέων) εξηγείται και από το ότι ποτέ δεν έγινε ουσιαστική εκκαθάριση των θεσμών αυτών μετά τη δικτατορία.
Η αίσθηση ατιμωρησίας για τα εγκλήματα εκείνης της περιόδου κυριαρχεί, ενώ οι πρακτικές καταστολής δεν έχουν αλλάξει ριζικά από τις «παλιές καλές εποχές».
Πιθανότατα ο Πινιέρα θεώρησε ότι η παρουσία του στρατού στον δρόμο θα αρκούσε για να συνετίσει τους διαδηλωτές. Φαίνεται όμως πως έκανε λάθος. Οι πολίτες αψήφησαν μαζικά την απόφαση της πολιτικής εξουσίας να δώσει στον στρατό -έστω και προσωρινά- τον ρόλο που είχε την περίοδο της δικτατορίας.
Αυτή η αντίδραση σχετίζεται άμεσα με την ηλικία της πλειονότητας των διαδηλωτών, οι περισσότεροι από τους οποίους γεννήθηκαν μετά το 1990. Δεν έζησαν δηλαδή την περίοδο της δικτατορίας και τον διαρκή φόβο που τη συνόδευε.
Επιπλέον, είναι γενιές που έχουν ήδη συμμετάσχει τόσο στο φοιτητικό κίνημα υπέρ της δωρεάν παιδείας τη δεκαετία του 2010 όσο και στο μαζικό φεμινιστικό κίνημα των δύο τελευταίων ετών. Στις φτωχότερες γειτονιές η κινητοποίηση πήρε χαρακτηριστικά πιο βίαιης σύγκρουσης με την αστυνομία και τον στρατό, με λεηλασίες σούπερ μάρκετ και εμπρησμούς λεωφορείων και σταθμών του μετρό.
Παρά όμως τη διαφορά στις αντιδράσεις μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων, υπάρχει ένα κοινό -αν και όχι πάντα ξεκάθαρα εκφρασμένο- υπόβαθρο που συνδέεται και αυτό με τα κατάλοιπα της εποχής Πινοσέτ: η εναντίωση στο κοινωνικό και οικονομικό μοντέλο που εγκαθίδρυσε η δικτατορία και που στόχευε στην ανάδυση μιας άκρως εξατομικευμένης κοινωνίας. Στη Χιλή, η παιδεία, η υγεία, η σύνταξη δεν είναι δικαιώματα. Είναι εμπορευματοποιημένα αγαθά στα οποία κάθε άτομο έχει ή δεν έχει πρόσβαση ανάλογα με τα οικονομικά του μέσα.
Οι σημερινές κινητοποιήσεις είναι μια βαθιά -και προς το παρόν μη διοχετευμένη μέσω των πολιτικών κομμάτων- αντίδραση απέναντι σε μια κυβέρνηση που με τη σύνθεσή της και τις πράξεις της παραπέμπει άμεσα στη δικτατορία. Είναι ίσως επίσης, αν και με αβέβαιο προς το παρόν τρόπο, μια πρόσκληση για ριζική αλλαγή της χιλιανής πολιτικής σκηνής. Οπως λέει άλλωστε ένα από τα δημοφιλέστερα συνθήματα, «Το πρόβλημα δεν είναι τα τριάντα πέσος, είναι τα τριάντα τελευταία χρόνια».
*Ειδικός της σύγχρονης ιστορίας της Χιλής
Το 3point magazine είναι ένα οριζόντια δομημένο μέσο που πιστεύει ότι η γνώμη όλων έχει αξία και επιδιώκει την έκφρασή της. Επικροτεί τα σχόλια, την κριτική και την ελεύθερη έκφραση των αναγνωστών του επιδιώκοντας την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Σε μια εποχή όμως που ο διάλογος τείνει να γίνεται με όρους ανθρωποφαγίας και απαξίωσης προς πρόσωπα και θεσμούς, το 3point δεν επιθυμεί να συμμετέχει. Για τον λόγο αυτόν σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού, σεξιστικού περιεχομένου θα σβήνονται χωρίς ειδοποίηση του εκφραστή τους.
Ακόμα, το 3point magazine έχει θέσει εαυτόν απέναντι στο φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, σχόλια ανάλογου περιεχομένου θα έχουν την ίδια μοίρα με τα ανωτέρω, τη γνωριμία τους με το "delete".
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη του 3point.