Η νέα κοινωνική σύγκρουση
Η έννοια της ψυχολογικής παλινδρόμησης αναφέρεται στην επιστροφή του υποκείμενου σε ξεπερασμένες φάσεις της ανάπτυξής του και υποδηλώνει το πέρασμα σε τρόπους έκφρασης και συμπεριφοράς που ανήκουν σε κατώτερα στάδια από άποψη πολυπλοκότητας, συγκρότησης και διαφοροποίησης του Εαυτού. Πρόκειται, με απλά λόγια, για μια υποστροφή του ατόμου σε κάποια φάση-αναπτυξιακό στάδιο της πρώϊμης παιδικότητας του.
Ως τέτοια, η παλινδρόμηση περιλαμβάνει εύλογα λιγότερο έλεγχο, μειωμένη ανοχή στο άγχος και μειωμένη ικανότητα ορθολογικής σκέψης και ως εκ τούτου και μειωμένη ικανότητα λήψης ορθών αποφάσεων. Στην πραγματικότητα, η παλινδρόμηση είναι συχνά μια απάντηση στο άγχος και στο «σήμα» ότι υπάρχει επικείμενη απειλή ή κίνδυνος. Όλοι, όταν φοβόμαστε, ίσως και να γινόμαστε λίγο παιδιά.
Και βέβαια, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις στην ανθρώπινη ιστορία, που όχι μόνο άτομα, αλλά και ολόκληρες κοινωνίες εμφάνισαν την τάση να υποχωρούν και να συμπεριφέρονται περισσότερο «παιδικά» απ’ ότι το «άθροισμα» των ενηλίκων που τις συγκροτούσαν. Ιδιαίτερα μάλιστα οι κοινωνίες εκείνες που για διάφορους λόγους είχαν απωλέσει την απαραίτητη «συγκολλητική» κοινωνική εμπιστοσύνη τους. Και όπως εύστοχα ορίζει ο Bill Durodle -του Διεθνούς Κέντρου Ανάλυσης της Ασφάλειας στο Kings College London- «σε μια κοινωνία που δεν πιστεύει σε τίποτα, ο φόβος γίνεται εύκολα η μόνη πίστη»
Έτσι, παρά το γεγονός ότι κάθε συγκεκριμένη κοινωνία και το ιστορικό της πλαίσιο καθιστούν κάθε περίπτωση «κοινωνικής παλινδρόμησης» μοναδική, υπάρχουν, σύμφωνα με τον Τουρκοκύπριο ψυχίατρο Vamik Volkan, μερικά διακριτά «σημάδια» ότι μια κοινωνία υποχωρεί σε προγενέστερα στάδια ανάπτυξης ή με άλλα λόγια νηπιοποιείται και απορυθμίζεται σε γνωστικό, συναισθηματικό και συμπεριφορικό επίπεδο.
Έχει ενδιαφέρον, κάτω από το πρίσμα αυτό, να δούμε αν στην παρούσα φάση, μεγάλο μέρος της κοινωνίας που έσπευσε να υιοθετήσει πλήρως και αναντίρρητα την κυρίαρχη συστημική αφήγηση για την πανδημία και την αντιμετώπιση της ή αντιθέτως αρνήθηκε πλήρως την ύπαρξη του ιού καταφεύγοντας σε σενάρια συνωμοσίας, παλινδρόμησε ανεπίγνωστα σε προγενέστερα στάδια ανάπτυξης.
Τα σημάδια που εντοπίζει ο Volkan, αλλά και η Κοινωνική Ψυχολογία γενικότερα, είναι:
- Απώλεια ατομικής ταυτότητας.
Κατά τη διάρκεια της ομαδικής παλινδρόμησης ένα άτομο χάνει επαφή με την ατομική του ταυτότητα, αυτό που ο Volkan περιγράφει ως «σταθερή εικόνα του φύλου και του σώματος του, και της συνέχειας μεταξύ του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος». Και εδώ ακριβώς, όπως έχουμε αναλύσει σε παλαιότερο άρθρο, τα περιοριστικά μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας μπορεί να οδηγούν σε γνωστική, συναισθηματική και συμπεριφορική απορρύθμιση και άρα σε μια ασταθή εικόνα του Εαυτού, όπως επίσης και σε απώλεια της συνέχειας του χρόνου, ιδιαίτερα για τα παιδιά και γι’ αυτούς που εργάζονται από το σπίτι.
Καθώς η συναισθηματική σύνδεση με τους άλλους στην ομάδα υλοποιείται κυρίως μέσω του κοινού φόβου-απειλής, η ταυτότητα της ομάδας γίνεται πιο σημαντική από την όποια ατομική ταυτότητα. Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να ερμηνεύσουμε την υποχώρηση των ατομικών ταυτοτήτων ακόμη και στον πολιτικό χώρο της αριστεράς ή του αναρχισμού και την υπαγωγή τους στην ευρύτερη ομάδα των πάση θυσία υπερασπιστών της καραντίνας. Οι διαφορές μεταξύ των μελών της νέας ομάδας διαγράφονται και υπερισχύει ένα επίπεδο ομοιότητας στο φόβο απέναντι στην πανδημία. Άλλο τόσο, οι ατομικές διαφορές-διακρίσεις εκτός της ομάδας επίσης διαγράφονται και οι χθεσινοί σύντροφοι γίνονται ορατοί πλέον μόνο ως μέλη της ομάδας των «ανεύθυνων» και επικίνδυνων «ψεκασμένων». Με τον ίδιο τρόπο, η αντίπαλη ομάδα βλέπει τους άλλους ως «πρόβατα που χρειάζεται να αφυπνιστούν» . Όσο πιο ισχυρή είναι μάλιστα η παλινδρόμηση της ομάδας, τόσο λιγότερος είναι ο συναισθηματικός διαχωρισμός των μελών της ενδο-ομάδας, αλλά και της εξω-ομάδας (αντίπαλης ομάδας). Με τον τρόπο αυτό και οι δυο ομάδες γίνονται πιο συμπαγείς και άρα αυξάνονται και οι σχετικές πολώσεις, υπερβαίνοντας ενδεχομένως και παλιές διαχωριστικές γραμμές. Σ’ αυτή την απώλεια της ατομικότητας οφείλεται και η δυσκολία να εκφραστεί ένας πιο νουνεχής λόγος ή οι απόψεις που θα στέκονταν κριτικά απέναντι και στα περιοριστικά μέτρα, αλλά και στις θεωρίες συνωμοσίας-αφού δεν το επιτρέπει το «συμπαγές» της κάθε ενδο-ομαδικής συμπεριφοράς.
- Ο διαχωρισμός «εμείς» vs «αυτοί»
Η κάθε ομάδα δημιουργεί μια απότομη διαίρεση μεταξύ των «εμείς» και των «αυτοί», ορίζοντας για παράδειγμα τους «αυτοί» όχι μόνο ως «ανεύθυνους και επικίνδυνους για την δημόσια υγεία», αλλά και ως περίπου εχθρούς της κοινωνίας. Η κάθε ομάδα προσωποποιεί την καλοσύνη και η «άλλη» αντιπροσωπεύει την κακία και όλα τα ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά. Οι «αυτοί» τείνουν να απενεργοποιούνται -μέσω αυτού του στερεοτυπικού/διχοτομικού τρόπου σκέψης- από κάθε πιθανόν θετικό χαρακτηριστικό τους και τείνουν να απεικονίζονται εντός της ενδο-ομάδας ως «ψεκασμένοι, άρρωστοι, βρώμικοι, μολυσμένοι», όπως βέβαια και στην απέναντι ενδο-ομάδα τείνουν οι πρώτοι να παρουσιάζονται ως «πρόβατα, γίδια» κ.λπ. Το μίσος ενάντια στην εξω-ομάδα οδηγεί σε μια σπειροειδή παλινδρόμηση των συλλογικών συναισθημάτων. Με τον τρόπο αυτό, η μια ομάδα γίνεται εχθρός για την άλλη και αυτό «μολύνει» τις εσωτερικές κοινωνικές αναπαραστάσεις της κάθε ομάδας για τους απέναντι Άλλους, αναθέτοντας τον ρόλο του «κακού» στους «αυτούς», λειτουργία που ξέρουμε ότι προέρχεται από το άγχος του βρέφους κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής του.
- Η διακοπή των οικογενειακών δεσμών
Η σχέση μεταξύ παιδιών και γονέων είναι ο ισχυρότερος κοινωνικός δεσμός που βιώνουν οι περισσότεροι άνθρωποι στη ζωή τους. Μια κοινωνία που βρίσκεται σε παλινδρομική υποστροφή υπονομεύει τους οικογενειακούς δεσμούς, τη βασική εμπιστοσύνη μεταξύ ενός παιδιού και ενός γονέα και τη φυσιολογική πορεία της παιδικής ανάπτυξης. Και εδώ η κυρίαρχη αφήγηση της πανδημίας καλλιέργησε έντονα στοιχεία ενοχοποίησης των μικρότερων ηλικιών απέναντι σε γονείς και παππούδες με την απειλή της θανατηφόρας μετάδοσης του ιού, έτσι ώστε πολλές οικογένειες οδηγήθηκαν σε άρση ή περιορισμό των οικογενειακών δεσμών για λόγους προστασίας. Όπως ένα βρέφος στα πρώτα χρόνια της ζωής του αντιμετωπίζει μια κρίση μεταξύ εμπιστοσύνης και δυσπιστίας σε σχέση με τους βασικούς φροντιστές του, έτσι κι εδώ, αλλά από την αντίστροφη, η δυσπιστία στρέφεται ενάντια στον ίδιο τον πιθανό μολυσμένο και επικίνδυνο εαυτό. Ας έχουμε κατά νου ότι πάγια στρατηγική των ολοκληρωτικών καθεστώτων υπήρξε η υπονόμευση της εμπιστοσύνης ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας και η υποκατάσταση αυτής της εμπιστοσύνης με την εμπιστοσύνη στους απρόσωπους μηχανισμούς του κράτους-τροφού ή στον καλό πατερούλη/ηγέτη.
- Η διαστρέβλωση της ηθικής.
Κάτω από τις δυνάμεις της συλλογικής παλινδρόμησης κάθε ομάδα αναπτύσσει μια νέα κοινή και ομογενοποιητική «ηθική», που είναι ασυνήθιστα άκαμπτη, ανελαστική και απόλυτη. Η κάθε πιθανή απειλή αυτής «ηθικής» μπορεί να προκαλεί βίαιες έως και σαδιστικές συμπεριφορές σε βάρος οποιουδήποτε που βρίσκεται εκτός της ενδο-ομάδας και αντιτίθεται στο σύστημα πεποιθήσεων της. Ως εκ τούτου, οι συμπεριφορές αυτές, όχι μόνο «εξορθολογίζονται» από την ομάδα, αλλά και τροφοδοτούν ακόμη περαιτέρω την πόλωση και την διο-μαδική σύγκρουση. Αυτή η νέα «ηθική» μπορεί να χρησιμοποιηθεί ακόμη και για να δικαιολογήσει ακραίες αντικοινωνικές συμπεριφορές, όπως για παράδειγμα η ευρύτατη διάδοση του «αστυνομο-ιού», δηλαδή της λειτουργίας του πολίτη ως αυτόκλητου «χαφιέ» που καταγγέλλει στα αρμόδια όργανα του κράτους τις αποκλίσεις των άλλων (μελών της αντίπαλης ομάδας).
Πρόκειται γι’ αυτό που ο Volkan αποκαλεί, «ιδεολογία δικαιωμάτων», δηλαδή μια αίσθηση δικαιώματος εκδίκησης και έντονης επιθετικότητας απέναντι σε άλλους, προκειμένου να διατηρηθεί και να προστατευθεί η ομαδική ταυτότητα και ο τρόπος της ύπαρξής της στον κόσμο.
Ειδικότερα, αυτό το είδος της διαστρεβλωμένης ηθικής «βοηθά στη σταθεροποίηση της θέσης του ατόμου στην ομάδα και όχι μόνο του δίνει την άδεια να συμπεριφέρεται με τρόπους απαράδεκτους υπό συνηθισμένες συνθήκες, αλλά και υποχρεώνει στην επίδειξη επιθετικής συμπεριφοράς για να μην υπάρξει αποξένωση από την ομάδα».
Η αλήθεια είναι ότι αυτή η νέα άκαμπτη «ηθική» οπλίζει και αποθρασύνει το άτομο στην εκδήλωση συμπεριφορών,που αν δεν ήταν μέλος της ομάδας πιθανόν δεν θα εξέφραζε ποτέ.
- Οι τελετουργίες «καθαρότητας»
Από τις εθνοκαθάρσεις έως τις ναζιστικές θηριωδίες η ανθρώπινη ιστορία είναι γεμάτη με σχετικές τελετουργίες που αποσκοπούν στο να ενισχύσουν την ταυτότητα και την ομοιογένεια της ενδο-ομάδας. Κάθε ανεπιθύμητος Άλλος οφείλει να εξαλείφεται. Οι κραυγές για απομόνωση των «αρνητών» ή των μη εμβολιασμένων, τα πιστοποιητικά εμβολιασμού ως προϋποθέσεις απλά για να ζει κανείς, ο στιγματισμός των μολυσμένων από τον ιό (που οδήγησε ήδη αρκετούς ανθρώπους στην αυτοκτονία) ή οι τιμωρητικές-εκδικητικές λογικές να μην παρέχεται ιατρική φροντίδα στους «ψεκασμένους», είναι απλά δείγματα αυτών των τελετουργικών «καθαρότητας» που εκκολάπτονται ήδη στο παρασκήνιο της διο-μαδικής σύγκρουσης.
Άλλωστε, ο ίδιος ο ιός, εξ’ αιτίας της ανοσολογικής φύσης του, εξωθεί τον ανθρώπινο ψυχισμό σε ιδεοψυχαναγκαστικές τελετουργίες καθαρότητας και αποτροπής της μόλυνσης/απειλής, οπότε είναι πολύ πιθανόν αυτό να αντανακλάται/διαχέεται και στο υπόλοιπο κοινωνικό πεδίο.
- Μεγέθυνση των Μικρών Διαφορών.
Ο Φρόιντ έγραψε πρώτος για αυτήν την ιδιοσυγκρασιακή ανθρώπινη τάση, «τον ναρκισσισμό των μικρών διαφορών», την οποία αντιλήφθηκε ως έκφραση της ανθρώπινης τάσης για επιθετικότητα, που πυροδοτεί συχνά τις δια-ομαδικές συγκρούσεις. Πρόκειται για την υπερευαισθησία μιας ομάδας σε μικρές λεπτομέρειες διαφοροποίησης από την έξω-ομάδα, παρά το γεγονός ότι και οι δύο ομάδες μοιράζονται πολλά περισσότερα παρόμοια χαρακτηριστικά. Όπως το περιγράφει ο Volkan «Η εστίαση στις ασήμαντες διαφορές γίνεται το «τελευταίο όριο» για τη διατήρηση μιας ξεχωριστής ταυτότητας της ομάδας η οποία αισθάνεται την απειλή του αφανισμού». Οι ομοιότητες μας με τον απέναντι Άλλο και κυρίως το κοινό αίσθημα ευαλωτότητας/ευθραυστότητας απέναντι στην υπαρξιακή απειλή του ιού, γίνεται ενοχλητική κυρίως γιατί με την υπενθύμιση αυτή τίθεται σε κίνδυνο η ταυτότητα της ενδο-ομάδας και τα συναισθήματα υπεροχής της έναντι των ανόητων/ψεκασμένων άλλων. Η αναγκαιότητας αυτής της υπεροχής συνεπικουρείται στην έκφραση της με την επίκληση δεκάδων επιστημονικών αναφορών και ερευνών, επενδύεται δηλαδή μ’ ένα επικάλυμμα αδιαμφισβήτητης επιστημοσύνης, που δεν μπορεί παρά να αποδεικνύει την «ασχετοσύνη» και την ανοησία της άλλης ομάδας. Με τον τρόπο αυτό, ακόμη και καθημερινές λογικές σκέψεις, οφείλουν να συνοδεύονται και να τεκμηριώνονται από «ατράνταχτες» επιστημονικές δημοσιεύσεις, μεταμορφώνοντας τον επιστημονικό λόγο σε αδιαφιλονίκητο δογματικό σχολαστικισμό.
Αυτός ακριβώς ο εντοπισμός στις διαφορές ανακουφίζει το ναρκισσιστικό πλήγμα, καθώς υποβαθμίζει τις ομοιότητες με τον Άλλο άνθρωπο και την υπαρξιακή οδύνη του και ενισχύει την αγεφύρωτη ρήξη μεταξύ των δύο ομάδων.
Όπως γράφει η ψυχολόγος Molly Castelloe, η παλινδρόμηση των κοινωνιών στα παιδικά στάδια ανάπτυξης κυμαίνεται από τη μία ιστορική περίοδο στην άλλη και συμβαίνει συχνά ύστερα από μια περίοδο προόδου, καθώς η κοινωνική εξέλιξη εκδηλώνεται με κύματα προόδου ακολουθούμενα από κύματα παλινδρόμησης.
Κι αυτό συμβαίνει, γιατί όπως εντόπισε ο κοινωνιολόγος Eli Sagan, συχνά η ανθρώπινη πρόοδος συνοδεύεται από άγχος εξ’ αιτίας των αλλαγών που προκαλεί. Εύλογα τότε ο ανθρώπινος ψυχισμός στρέφεται προς τα μέσα, στοχεύοντας στην αυτοσυντήρηση/ασφάλεια, ενώ το πραγματικό ενδιαφέρον για τις σχέσεις και τους άλλους μειώνεται, άσχετα με το τι ορίζει η κυρίαρχη κουλτούρα-ηθική του δέοντος. Τα περιοριστικά μέτρα λειτουργούν με αυτό τον τρόπο, αν και μάλλον προληπτικά. Μας προστατεύουν, όχι τόσο από τον ιό, αλλά από το άγχος που θα προκαλούσαν οι νέοι τρόποι διαβίωσης και ο περιορισμός των ελευθεριών που συμβαδίζει με αυτούς, στο πλαίσιο της εν εξελίξει 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης. Και ο μόνος τρόπος να συμβεί αυτό είναι η συλλογική υποστροφή/παλινδρόμηση σε νηπιακά στάδια ανάπτυξης του ατόμου, για ικανό χρονικό διάστημα. Αυτή η υποστροφή μπορεί να εξηγεί και πλήθος δυσερμήνευτων κοινωνικών και ατομικών συμπεριφορών.
References
Volkan, Vamik. (2004). Blind Trust: Large Groups and Their Leaders in Times of Crisis and Terror. Charlottesville, VA: Pitchstone.
Molly S. Castelloe, Ph.D., Signs of Societal Regression – How to recognize anxiety in a large group.
Το 3point magazine είναι ένα οριζόντια δομημένο μέσο που πιστεύει ότι η γνώμη όλων έχει αξία και επιδιώκει την έκφρασή της. Επικροτεί τα σχόλια, την κριτική και την ελεύθερη έκφραση των αναγνωστών του επιδιώκοντας την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Σε μια εποχή όμως που ο διάλογος τείνει να γίνεται με όρους ανθρωποφαγίας και απαξίωσης προς πρόσωπα και θεσμούς, το 3point δεν επιθυμεί να συμμετέχει. Για τον λόγο αυτόν σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού, σεξιστικού περιεχομένου θα σβήνονται χωρίς ειδοποίηση του εκφραστή τους.
Ακόμα, το 3point magazine έχει θέσει εαυτόν απέναντι στο φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, σχόλια ανάλογου περιεχομένου θα έχουν την ίδια μοίρα με τα ανωτέρω, τη γνωριμία τους με το "delete".
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη του 3point.