«Ο μαύρος ήλιος της κατάθλιψης». Με αυτόν τον τίτλο από το εμβληματικό, όπως το χαρακτηρίζει, έργο της Τζούλια Κρίστεβα («Le soleil noir») παρομοιάζει την κατάθλιψη ο ψυχίατρος, ψυχαναλυτής, συγγραφέας και διευθυντής του Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας “Γαληνός” Νίκος Σιδέρης. Γιατί ήλιος; Γιατί μαύρος; «Επειδή αποδίδει την αντιφατική σύνταξη της καταθλιπτικής ψυχής: τα βλέπει όλα μαύρα» απαντά.
Ταυτόχρονα όμως εξηγεί ότι «η αφανής – ασυνείδητη πηγή της κατάθλιψης είναι μια ναρκισσιστική προβληματική. Δηλαδή μια σχέση του Εγώ με τον εαυτό του, που ορίζεται ως “έρως εμαυτού”. Ένας σκοτογόνος ήλιος εμποδίζει την ψυχή να αποδεχτεί την απώλεια ενός ναρκισσιστικού ειδώλου της… Και αποκαλύπτεται, οριακά, ως ναρκισσιστική αναδίπλωση – απόσυρση από έναν κόσμο ανίκανο να παρέχει στην ψυχή το ηδονικό είδωλο του έρωτά της για τον εαυτό της…».
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΗ ΧΡΥΣΑ ΒΑΪΝΑΝΙΔΗ
* Ποιες είναι οι αιτίες, οι πηγές της κατάθλιψης;
Κατάθλιψη σημαίνει αδυναμία καλού αποχαιρετισμού σε ένα αγαπημένο ον που χάνεται. Καθήλωση της ψυχής στην πρώτη αντίδραση κάθε ανθρώπου μπροστά σε μια σημαδιακή απώλεια: Δηλαδή άρνηση αναγνώρισης της απώλειας. Ό,τι χάθηκε αποκτά χαρακτήρα αναποφάσιστο: στην εξωτερική πραγματικότητα έχει χαθεί. Στην ψυχική πραγματικότητα (φαντασιώσεις) δεν του επιτρέπεται να χαθεί – «άρα» δεν έχει χαθεί. Έτσι το απολεσθέν και είναι χαμένο και δεν είναι χαμένο μέσα στην ίδια ψυχή.
Λόγος καταθλιπτικής ψυχής: «…Να νιώθω τόσο ότι είναι εδώ και την ίδια στιγμή να νιώθω πόσο πολύ μου λείπει. Δεν είναι εδώ. Δηλαδή, και είναι και δεν είναι, και χάθηκε και δεν χάθηκε, δεν μπορώ να πάρω απόφαση, ούτε το ένα ούτε το άλλο, είμαι ανάμεσα, μετέωρη στα δύο. Τη νιώθω πάντα εδώ γύρω να με βλέπει, να με προστατεύει. Σε λίγο θα αρχίσω και να της μιλάω, να της βάζω φαΐ στο τραπέζι. Δεν μπορώ να αποφασίσω: Να ζήσει ή να πεθάνει;».
Έτσι γεννιέται και διαιωνίζεται, σε μια λίμνη ασάλευτου χρόνου, το διακριτικό γνώρισμα της κατάθλιψης: Το άγονο παράπονο χωρίς αναγνωρίσιμο αποδέκτη.
* Η εκδήλωση της κατάθλιψης συνδέεται με το κοινωνικό – οικονομικό περιβάλλον; Με τον σύγχρονο τρόπο ζωής;
Ανθρωποφάγος οικονομικός φιλελευθερισμός, καταναλωτικός ναρκισσισμός, αποτομή της αρνητικότητας, εγωκεντρισμός και απομόνωση των ατόμων ευνοούν την άνθηση της κατάθλιψης. Έτσι, την τελευταία δεκαετία, τα περιστατικά αυξήθηκαν κατά 18% (Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας). Ενώ στην Ελλάδα της κρίσης, στη διάρκεια της ζωής τους, 3 στους 10 άνδρες και 7 στις 10 γυναίκες θα εμφανίσουν κατάθλιψη.
Στο πένθος και την κατάθλιψη διασταυρώνονται τρεις διεργασίες: η μία αφορά την ανθρωπολογική – ψυχοδυναμική ικανότητα της ανθρώπινης ψυχής να πενθεί, ήτοι να υπερβεί μια σημαντική απώλεια: να την αναγνωρίσει, να την επεξεργαστεί, να την αποδεχτεί και να την αποχαιρετίσει δίχως ουρές πικρίας, διεκδίκησης ή μνησικακίας.
Η άλλη σχετίζεται με την κοινωνικο-πολιτισμική πλαισίωση του πένθους. Οι παραδοσιακοί πολιτισμοί έχουν αναπτύξει σε υψηλό βαθμό την τέχνη του πενθείν, μέσω συλλογικών αναπαραστάσεων και δικτύων κοινωνικής υποστήριξης του πενθούντος: νοήματα, ήθη, έθιμα, λόγια, τελετουργικά, συμπαρουσία επιτρέπουν στον πενθούντα να μοιραστεί την οδύνη του, να παρηγορηθεί και να στηριχτεί στη συμπαράσταση του Άλλου.
Εδώ και δυόμισι περίπου αιώνες, ωστόσο, στις δυτικές κοινωνίες αναπτύσσεται μια κουλτούρα αποτομής της αρνητικότητας. Πικρές πτυχές της ύπαρξης, φθορά, αρρώστια, ανημπόρια, οδύνη, θάνατος εξορκίζονται, με αποτέλεσμα άρνηση, δειλία και αποφυγή της εμπειρίας της απώλειας, του πένθους και της υποστήριξης του Άλλου.
Όπως μου ειπώθηκε, «σήμερα, για να είσαι in πρέπει να το παίζεις happy». Ενώ η μυθοπλασία «χάπι της ευτυχίας» μετατρέπεται σε γιγαντιαία επιχείρηση ιατρικοποίησης του φυσιολογικού πένθους και αντίστοιχη χορήγηση αντικαταθλιπτικών φαρμάκων…
Τέλος, σχετίζεται με την προσωπική ιστορία παθών και τραυμάτων ενός ανθρώπου: πρώιμες στερήσεις και απώλειες, ναρκισσιστική σχέση με το αγαπημένο ον, προηγούμενα συμβάντα που λειτουργούν ως παθογόνο πρελούδιο, πενία διαπροσωπικών και κοινωνικών δικτύων στήριξης ευνοούν την εμπλοκή του πένθους, άρα την πιθανότητα κατάθλιψης.
* Εκτός από την κατάθλιψη, η κρίση πυροδότησε άλλες ψυχικές νόσους;
Η ψυχολογία της κρίσης χαρακτηρίζεται από ένα πένθιμο μούδιασμα. Το μούδιασμα της σκέψης και της πράξης προκλήθηκε από τον επικοινωνιακό ψυχολογικό πόλεμο που εξαπέλυσε εναντίον των ανθρώπων ο κυρίαρχος μνημονιακός λόγος.
Πυρήνας του είναι ο διπλός δεσμός, δηλαδή η θανάσιμη επικοινωνιακή μηχανή που βομβαρδίζει τους ανθρώπους με τρία επάλληλα μηνύματα: “Αν αντισταθείς, χάθηκες”, “αν υποκύψεις, χάθηκες”, “απαγορεύεται να σκεφτείς, είναι μονόδρομος”. Με απλά λόγια: Αν πεις ναι, χάθηκες. Αν πεις όχι, χάθηκες. Και απαγορεύεται να υπερβείς αυτό το παράδοξο κλουβί της σκέψης.
Η παρατεταμένη εμβάπτιση των ψυχών σ’ αυτό το παράδοξο περιβάλλον επικοινωνίας παραλύει τη σκέψη. Εδώ οφείλεται και η κοινή αίσθηση ότι “οι άνθρωποι είναι τρελαμένοι / τα ‘χουν παίξει / είναι ζαλισμένοι” κ.τ.ό. Η εμπλοκή της σκέψης συμπορεύεται με τέσσερα μείζονα αρνητικά συναισθήματα: απόγνωση, έλλογο αλλά και άλογο φόβο, ανήμπορη οργή, αγωνιώδη αναμονή.
Το όλο σύμπλεγμα διπλού δεσμού και αρνητικών συναισθημάτων τροφοδοτεί τους μηχανισμούς όχι μόνο της κατάθλιψης, αλλά και όλου του φάσματος της παθολογίας και της χρήσης ναρκωτικών. Έτσι σε έρευνα του 2016 βρέθηκε ότι η κατανάλωση αυξήθηκε κατά 35 φορές στα αντιψυχωσικά, κατά 19 φορές στα αγχολυτικά και κατά 11 φορές στα αντικαταθλιπτικά.
* Έχουν αλλάξει οι ανάγκες και οι επιθυμίες των ανθρώπων; Ή το αίτημα να ζούμε καλύτερα αποδεχόμενοι τον εαυτό μας είναι διαχρονικό;
Η ειδοποιός διαφορά συναρτάται με τη θεμελιώδη δομή της ελληνικής νοοτροπίας αρχαιόθεν: Η επιδίωξη της διάκρισης του εγώ μέσα σε ένα υπέροχο Εμείς. Μέχρι τη δεκαετία του 1980 η διαλεκτική εγώ / εμείς λειτουργούσε γόνιμα, υπό την αιγίδα ενός Ιδεώδους του Εγώ που συνοψίζεται στη λέξη «φιλότιμο».
Ο καταναλωτικός ναρκισσισμός, ο οποίος από τότε πλήττει και την Ελλάδα, αποσαθρώνει τη ρυθμιστική λειτουργία του Εμείς. Χαρακτηριστικά, η λέξη “φιλότιμο” απουσιάζει πλέον από τον κυρίαρχο πολιτισμικό, πολιτικό και επικοινωνιακό λόγο.
Μέχρι το 1980-90, το ιδεώδες ζητούμενο της εφικτής ευτυχίας βρισκόταν εμπεδωμένο σε εξιδανικευμένες συλλογικότητες. Σήμερα, τουλάχιστον στις αστικές συνθήκες, το αίτημα ευτυχίας εδράζεται συχνά στον εγωκεντρισμό και την καταναλωτική-ναρκισσιστική αυταπάτη του φαίνεσθαι (το διαβόητο image), δηλαδή στην αλλοτρίωση των ονείρων, αλλά και αυτής της δυσφορίας και της υπαρξιακής δυσπραγίας των ανθρώπων.
Ο Νίκος Σιδέρη είναι ψυχίατρος – διευθυντής του Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας Γαληνός
Το 3point magazine είναι ένα οριζόντια δομημένο μέσο που πιστεύει ότι η γνώμη όλων έχει αξία και επιδιώκει την έκφρασή της. Επικροτεί τα σχόλια, την κριτική και την ελεύθερη έκφραση των αναγνωστών του επιδιώκοντας την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Σε μια εποχή όμως που ο διάλογος τείνει να γίνεται με όρους ανθρωποφαγίας και απαξίωσης προς πρόσωπα και θεσμούς, το 3point δεν επιθυμεί να συμμετέχει. Για τον λόγο αυτόν σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού, σεξιστικού περιεχομένου θα σβήνονται χωρίς ειδοποίηση του εκφραστή τους.
Ακόμα, το 3point magazine έχει θέσει εαυτόν απέναντι στο φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, σχόλια ανάλογου περιεχομένου θα έχουν την ίδια μοίρα με τα ανωτέρω, τη γνωριμία τους με το "delete".
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη του 3point.