Όχι, τα έθιμα δεν είναι στο DNA μας

Πολλά από αυτά, ξεπερασμένα και οπισθοδρομικά, διεξάγονται με υπερβολικό τρόπο ανά την επικράτεια, με συνέπεια να σκοτώνονται άνθρωποι κάθε χρόνο. Άλλα έθιμα πάλι κρατούν ζωντανές προβληματικές αντιλήψεις, ακόμη και ρατσιστικές, όπως στο κάψιμο του Ιούδα ως Εβραίου

Σε βαρύ πένθος βυθίζονται οικογένειες κάθε χρόνο το Πάσχα, λόγω των θανατηφόρων ατυχημάτων που προκαλούνται ενόσω διεξάγονται πόλεμοι από βεγγαλικά σε… γιορτινό κλίμα προς τιμήν των παλιών εθίμων.

Ο θάνατος του πενηντατριάχρονου πατέρα δύο παιδιών και εικονολήπτη στην Καλαμάτα, στον σαϊτοπόλεμο που γίνεται κάθε χρόνο, και ο σοβαρός τραυματισμός οκτάχρονου κοριτσιού στο κεφάλι στις Θεσπιές Βοιωτίας από μπαλωθιά, έδωσαν συνέχεια στην τραγική παράδοση που θέλει κάθε χρόνο να έχουμε θύματα μέσα στις γιορτές και υπογράμμισαν εκ νέου την ανάγκη για την αλλαγή αντιλήψεων.

Σύμφωνα με στοιχεία που δημοσιεύει το in.gr, δεκατέσσερις άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους σε δυστυχήματα με παράνομες κροτίδες ή άλλα υλικά τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Ενδεικτικά, το Πάσχα του 2018 υπήρξαν τρεις τραυματίες, δύο σοβαρά και ένας ελαφρά. Το 2014 είχαμε έντεκα τραυματίες, ενώ τη διετία 2010-2011 τέσσερις άνθρωποι (τρεις και ένας αντίστοιχα) έχασαν τη ζωή τους από κροτίδες.

Ο μεγάλος αριθμός δυστυχημάτων έχει αυξήσει την πίεση προς τις αρχές, με την αστυνομία να δημοσιεύει στοιχεία που παρουσιάζουν αυξημένους ελέγχους. Φέτος, σημειώθηκαν τουλάχιστον 60 συλλήψεις και κατασχέθηκαν πάνω από 32.000 κροτίδες και περισσότερα από 14.000 πυροτεχνήματα.

Στον αντίποδα των αριθμών βρίσκεται η πραγματικότητα που ξέρουμε όλοι από τότε που ήμασταν μικροί. Ακόμη και σε πολύ νεαρή ηλικία, τα παιδιά μπορούν μόνα τους να πάνε στο περίπτερο της γειτονιάς και να πάρουν κατά δεκάδες τις λεγόμενες «γουρούνες», «μινέρβες» και άλλα δυναμιτάκια ή βαρελότα. Εξ ου και ο σχετικός χαβαλές στο Διαδίκτυο με φράσεις όπως «όλοι ξέρουν πού θα βρουν βεγγαλικά εκτός από την αστυνομία» να γίνονται viral.

Τα παιδιά όχι μόνο δεν συναντούν καμία απολύτως αντίδραση όταν πηγαίνουν να αγοράσουν βεγγαλικά, αλλά συχνά ενθαρρύνονται και από τους ίδιους τους γονείς. Μέχρι να συμβεί τουλάχιστον το ατύχημα. Διότι, κάποια «γουρούνα» μπορεί να σκάσει νωρίτερα απ’ ό,τι έπρεπε. Όπως συνέβη τον Μάρτιο του 2017 στο Ηράκλειο Κρήτης. Ένα δυναμιτάκι έσκασε στα χέρια ενός δεκάχρονου παιδιού κι εκείνο χρειάστηκε να διακομιστεί στο νοσοκομείο, όπου οι χειρουργοί έραψαν και καθάρισαν το χέρι του μικρού αγοριού από την πυρίτιδα. «Η ζημιά ήταν μικρή αλλά η λαχτάρα μας μεγάλη. Μακριά λοιπόν από αυτά, παιδιά. Και να φανταστείτε ότι το δυναμιτάκι ήταν μικρό. Αυτό που θέλω είναι να το δείξετε στα παιδιά σας για να αποφύγετε παρόμοιες καταστάσεις. Ας βγει κάτι καλό από όλο αυτό που πέρασε ο μικρός μου» ήταν το μήνυμα των γονιών τότε.

Η έκκλησή τους δεν εισακούστηκε. Όπως και πολλών ακόμη γονιών που έχουν βρεθεί στην ίδια θέση να βλέπουν μες στα αίματα το παιδί τους. Τα βεγγαλικά συνεχίζουν να πουλιούνται στις περισσότερες αν όχι σε όλες τις γειτονιές. Την ίδια ώρα, μεγάλα ΜΜΕ αποφεύγουν να θίξουν το ζήτημα και το απενοχοποιούν υπό το πρίσμα παιδικής ανάμνησης των 90’s, όπως έκανε η ιστοσελίδα oneman.gr που είχε άρθρο με τίτλο «Τα βεγγαλικά που ρίχναμε μικροί το βράδυ της Ανάστασης». Στο άρθρο υπάρχει επίσης κάτω από κάθε βεγγαλικό βαθμός επικινδυνότητας, ο οποίος βασίζεται στο προσωπικό κριτήριο του αρθρογράφου.

Θα μπορούσε ίσως η αναφορά των βαθμών επικινδυνότητας, έστω και αν είναι αυθαίρετη, να λειτουργεί αποτρεπτικά για τα πιο δυνατά βεγγαλικά. Θα μπορούσε όμως εξίσου εύκολα, με βάση τη δομή και τον χαρακτήρα του κειμένου, να λειτουργεί και ως θέλγητρο για το παιδί που θα θέλει να ζήσει τη δική του «αλητεία», όπως περιγράφεται η συνήθεια του αρθρογράφου, με την παρέα του, να κάνει μικρός το ίδιο.

Τσολιαδάκια με “σαΐτες” στα χέρια

Από την «αλητεία» της γουρούνας στη ματσίλα της κροτίδας η απόσταση είναι μικρή. Τα βεγγαλικά δεν πέφτουν μόνο σε ελεύθερους χώρους αλλά και σε χώρους που υπάρχει πλήθος. Δεν έχουν μόνο σκοπό να προκαλέσουν θόρυβο, αλλά και τρόμο. Ειδικά σε όσους κρίνουν εκείνοι που τα ρίχνουν ότι θα ταραχτούν περισσότερο. Ηλικιωμένοι μέχρι παιδιά που δεν τους αρέσει να ρίχνουν δυναμιτάκια, πολύ συχνά και ζώα, γίνονται θύματα «επιθέσεων» με βαρελότα.

Τα πράγματα γίνονται ακόμη χειρότερα σε περιοχές όπως η Καλαμάτα, όπου τα παιδιά δεν ρίχνουν μόνο «γουρούνες», αλλά εξοικειώνονται με τις σαΐτες, όπως αυτή που ξέφυγε από την πορεία της και σκότωσε τον εικονολήπτη. Λίγο μετά τον θάνατό του πενηντατριάχρονου δημοσιεύτηκαν στην ιστοσελίδα messinialive.gr φωτογραφίες που δείχνουν ανήλικα παιδιά να ρίχνουν τις «παιδικές» μεν αλλά πάντα επικίνδυνες σαΐτες. Σε κάποιες φωτογραφίες εκπαιδευτής και παιδί είναι ντυμένοι τσολιάδες στο αποκορύφωμα της… εθνικής λεβεντιάς.

Μετά το ατύχημα, ο δήμαρχος Καλαμάτας και υποψήφιος περιφερειάρχης Πελοποννήσου με τη στήριξη της Νέας Δημοκρατίας έσπευσε μάλιστα να δηλώσει ότι το έθιμο είναι στο DNA των ντόπιων. «Ο σαϊτοπόλεμος είναι καταγεγραμμένος στο DNA των Μεσσήνιων, οπότε δύσκολα μπορεί να απαγορευτεί, γιατί θα υπάρξουν αντιδράσεις» είπε χαρακτηριστικά ο Παναγιώτης Νίκας, ο οποίος, ύστερα από τις έντονες αντιδράσεις, μεταξύ αυτών και της οικογένειας του εικονολήπτη, ανασκεύασε και δήλωσε ότι το έθιμο μπορεί να διατηρηθεί μόνο εντός ενός άλλου θεσμικού πλαισίου.

Και οικονομικοί οι λόγοι διατήρησης της “παράδοσης”

Τα έθιμα όμως δεν είναι στο DNA μας. Η προσπάθεια να περιγραφούν ως κάτι που υπήρχε από πάντα (στον Έλληνα, βεβαίως) για να διατηρηθούν για πάντα, καταδεικνύει στην πραγματικότητα, την έλλειψη σοβαρών επιχειρημάτων.

Τα επικίνδυνα έθιμα δεν συντηρούνται βέβαια μόνο λόγω αντιλήψεων που είναι κολλημένες στο παρελθόν, αλλά και για οικονομικούς λόγους.

Στη Χίο, όπως αναφέρουν τοπικές ιστοσελίδες, ο ρουκετοπόλεμος αποτελεί πλέον αναγνωρίσιμο τουριστικό προϊόν και πολλές από τις επισκέψεις στο νησί την περίοδο του Πάσχα γίνονται για να παρακολουθήσουν το γεγονός. Πριν λίγες μέρες έγινε επίσης γνωστό ότι το National Geographic γύρισε ντοκιμαντέρ στο νησί για το έθιμο από τη Μεγάλη Πέμπτη μέχρι τη Δευτέρα, για το οποίο ξόδεψε, σύμφωνα με στοιχεία που επικαλέστηκε το Open TV περίπου 400.000 ευρώ.

Από την άλλη πλευρά, γνωστές είναι και οι αντιδράσεις των ντόπιων, από το χωριό Βροντάδος, οι οποίοι καταγγέλλουν ότι προκαλούνται σοβαρές ζημιές στα σπίτια και στις περιουσίες τους, η ατμόσφαιρα γίνεται αποπνικτική και επιπλέον αντιμετωπίζουν συχνά άσχημες συμπεριφορές από τους ρουκετατζήδες.

Μια συνήθεια που σκοτώνει όλο τον χρόνο κόσμο είναι να γίνονται από τους άντρες σε γιορτές και γλέντια πυροβολισμοί στον αέρα. Οι γνωστές κατά Κρήτην ως μπαλωθιές. Ένα έθιμο που ζέχνει αρρενωπότητα και θεωρείται βασικό στοιχείο για τον άντρα ώστε να θεωρείται «παλικάρι».

Θάνατοι και ατυχήματα την τελευταία πενταετία

Ενδεικτικά… χάρη στα έθιμα και τις μπαλωθιές, μάθαμε το 2014 πως ένας εικοσιπεντάχρονος έχασε τη ζωή του σε πασχαλινό γλέντι ανήμερα του Πάσχα στο χωριό Μυριοκέφαλα του Ρεθύμνου όταν άτομο που συμμετείχε στο πασχαλινό τραπέζι άρχισε τις «μπαλωθιές». Ακόμη ένα άτομο, 23 ετών, τραυματίστηκε στο μάτι.

Ένας εικοσιπεντάχρονος από το Αγγελόκαστρο Αιτωλοακαρνανίας τραυματίστηκε σοβαρά στο χέρι, ύστερα από έκρηξη κροτίδας. Η κροτίδα εξερράγη στα χέρια του το μεσημέρι του Πάσχα, όταν προσπαθούσε να την πυροδοτήσει, και από την έκρηξη τραυματίστηκε ελαφρά και ο αδερφός του εικοσιπεντάχρονου, 12 χρόνων.

Την ίδια χρονιά Αμερικανίδα τουρίστρια τραυματίστηκε σοβαρά από έκρηξη αυτοσχέδιου βαρελότου σε ναό στην Οία της Σαντορίνης και τραυματίστηκαν ακόμη επτά άτομα.

Λίγους μήνες αργότερα θα ξεψυχούσε τριανταπεντάχρονος νονός στο Γενικό Νοσοκομείο Καρδίτσας, ύστερα από τραυματισμό του από μπαλωθιές στο γλέντι της βάφτισης.

Ένα ακόμη αιματηρό περιστατικό έλαβε χώρα στο Μεταξοχώρι Κρήτης τον Ιούλιο του 2017, όταν τραυματίστηκε από μπαλωθιές σε γλέντι ένας σαρανταεξάχρονος.

Τον περασμένο Σεπτέμβριο, τριαντάχρονη γυναίκα τραυματίστηκε σοβαρά στο πόδι στην Κερατέα κατά τη διάρκεια γάμου, όπου πάλι έπεφταν μπαλωθιές.

Πριν λίγους μήνες, τριανταεπτάχρονος λοχίας στον Άγιο Θωμά Λάρισας έκρινε σκόπιμο να γιορτάσει την αλλαγή του χρόνου πυροβολώντας στον αέρα. Μόνο που πυροβόλησε… δύο διαμερίσματα, ευτυχώς χωρίς να προκαλέσει κάποιο τραυματισμό.

Τον περασμένο Φεβρουάριο, κατά τη διάρκεια εκδήλωσης στο Ρέθυμνο, συνελήφθη πενηντάχρονος καθώς σε γλέντι που γινόταν σπίτι του έπεφταν μπαλωθιές.

Οι συλλήψεις δεν αποδεικνύονται αρκετές. Το σημαντικό είναι να αλλάξουν συνειδήσεις. Οι μπαλωθιές θεωρούνται «λεβεντιά» και επίσης χρησιμοποιούνται απόλυτα φυσικά στον καθημερινό λόγο. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε κάθε αθλητικό κείμενο που αφορά τον αγώνα κρητικής ομάδας, το γκολ που πετυχαίνει είτε η ομάδα της Κρήτης είτε αντίπαλος βαφτίζεται «μπαλωθιά».

Κάποτε η εκκλησία δεν αναγνώριζε το κάψιμο του Ιούδα

Δεν προκαλούν όμως προβληματισμό μόνο τα έθιμα που σκοτώνουν αλλά κι εκείνα που κρατούν ζωντανές προβληματικές αντιλήψεις, ακόμη και ρατσιστικές, όπως στο κάψιμο του Ιούδα. Δεν είναι τυχαίο ότι το κάψιμο του Ιούδα συναντάται ως κάψιμο του Εβραίου σε διάφορες περιοχές της χώρας, όπως στην Ερμιόνη, στην Άρτα, στο Λεβίδι, σε πόλεις και χωριά της Κρήτης. Δεν είναι τυχαίο ακόμη ότι το έθιμο έχει στηρίξει με επίσημη ανακοίνωσή της η Χρυσή Αυγή.

Το ενδιαφέρον είναι ότι κάποτε, γράφει ο συγγραφέας Νίκος Σαραντάκος στο προσωπικό του ιστολόγιο το 2017, «η Εκκλησία της Ελλάδος είχε καταδικάσει το έθιμο με αλλεπάλληλες εγκυκλίους αλλά σε μακρινές εποχές – το 1891, το 1910 ή το 1918, αλλά όχι πιο πρόσφατα».

«Θα μου πείτε, είναι έθιμο. Αλλά δεν είναι όλα τα έθιμα αυτομάτως αποδεκτά. Υπάρχουν έθιμα που, με τα σημερινά μέτρα, κρίνονται αναχρονιστικά, βλακώδη, υποτιμητικά για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, εγκληματικά: η βεντέτα, η έκθεση των ματωμένων σεντονιών μετά την πρώτη νύχτα του γάμου, η δημόσια διαπόμπευση ή ο λιθοβολισμός των μοιχών – η κλειτοριδεκτομή, αν πάμε και σε άλλους τόπους. Και το κάψιμο του Εβραίου σε αυτήν την κατηγορία εμπίπτει. Ούτε ‘διορθώνεται’ το έθιμο αν το εκσυγχρονίσουμε και το βαφτίσουμε ‘κάψιμο του τζιχαντιστή Ιούδα’ όπως διάβασα πως έγινε πέρσι σε κάποιο κρητικό χωριό» γράφει ακόμη ο Ν. Σαραντάκος.

Για μια «εντελώς απαράδεκτη κατάσταση, που δηλητηριάζει τα παιδιά και τα εθίζει στον ρατσισμό και τον αντισημιτισμό», έχει κάνει λόγο και ο συγγραφέας Πάνος Ζέρβας.

Σε μία από τις ντροπές μπήκε τέλος

Τουλάχιστον φαίνεται πως ωρίμασαν οι συνθήκες επιτέλους για να μπει τέλος σε ένα άλλο ντροπιαστικό έθιμο, που κρατούσε για πολλές δεκαετίες στην Πάτρα και προσέβαλλε βαθιά την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Εκείνο, της «Γιαννούλας της Κουλουρούς», που γινόταν κάθε Τσικνοπέμπτη και αναπαριστούσε τη διαπόμπευση μιας γυναίκας με ήπια νοητική στέρηση και ψυχολογικά προβλήματα.

Η Γιαννούλα η Κουλουρού, που έζησε από το 1868 μέχρι το 1940, όταν και πέθανε φτωχή και εγκαταλελειμμένη, είχε μεγάλο καημό να βρει σύζυγο. Ο καημός αυτός δεν ήταν παράλογος για εκείνη την εποχή ειδικά. Ωστόσο η ανάγκη της εξελίχθηκε σε λόγο για να τη διασύρουν κάθε τόσο οι συντοπίτες της. Στις 2 Φεβρουαρίου 1914, την είχαν πείσει ότι πρόκειται να γίνει ο γάμος, με τη Γιαννούλα να παρελαύνει ως νύφη στην οδό Καλαβρύτων, τη σημερινή Γούναρη, στους κεντρικούς δρόμους και στα στέκια της πόλης. Γαμπρός δεν εμφανίστηκε ποτέ, παρά ένα πλήθος να την κοροϊδέψει. Το 1918 το σκηνικό επαναλήφθηκε. Η Γιαννούλα ξέσπασε σε απαρηγόρητα κλάματα κι έπεσε σε μεγάλη θλίψη. Αυτό δεν σταμάτησε όμως κάποιους να συνεχίζουν και με άλλα θεατρικά δρώμενα να σατιρίζουν την Γιαννούλα.

Φέτος, ύστερα από παρέμβαση του Συλλόγου Ψυχικής Υγείας Πάτρας, ο οποίος ζητάει από το 2015 την κατάργηση του εθίμου, ο δήμος της Πάτρας με απόφαση του δημάρχου Κώστα Πελετίδη προχώρησε στις αναγκαίες κινήσεις.

*Το κείμενο δημοσιεύτηκε πρώτα στην Αυγή