Αιμοδοσία και ΛΟΑΤ δικαιώματα

Η ΛΟΑΤ κοινότητα τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα έχει πετύχει μερικά πολύ σημαντικά θέματα. Η ορατότητα είναι ένα από αυτά. Η μεγάλη παρέλαση της ΛΟΑΤ υπερηφάνειας που διοργανώνεται κάθε χρόνο στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, και πρόσφατα στην Κρήτη και στην Πάτρα, για να ακολουθήσουν σύντομα και άλλες πόλεις, έχει σημειώσει σημαντική επιτυχία δίνοντας τη δυνατότητα να μιλήσει κανείς για μια κοινότητα δυνατή, με δύναμή της ακριβώς την ορατότητα. Από την άλλη πλευρά η ελληνική κυβέρνηση, αφού το ανέβαλλε για πολύ μεγάλο διάστημα, αναγκάστηκε τέλος, μετά από την απόφαση του ευρωπαϊκού δικαστηρίου του 2013, να νομοθετήσει πέρυσι δίνοντας τη δυνατότητα στα ΛΟΑΤ άτομα να κάνουν σύμφωνο συμβίωσης. Σε μια χώρα βαθιά ομοφοβική σαν την Ελλάδα αυτά είναι σημαντικές κατακτήσεις, αν και βρίσκονται να απέχουν παρασάγγας από αυτό που επικρατεί στις υπόλοιπες χώρες που έχουν βάλει στο σχέδιό τους την εξάλειψη των διακρίσεων εναντίον των ΛΟΑΤ ατόμων. Ωστόσο μπορεί να πει κανείς ότι η κατάσταση βελτιώνεται αν και με πολύ αργά βήματα και ίσως η μεγαλύτερη κατάκτηση από όλες είναι ότι η ελληνική κοινωνία, όπως αποδεκνύεται μέσα από πολλαπλές εκδηλώσεις, έχει γίνει περισσότερο ανεκτική και ανοικτή απέναντι στα ΛΟΑΤ άτομα.

Ωστόσο υπάρχουν πολλά ακόμα που πρέπει να γίνουν για να άρουν τις διακρίσεις. Μία από τις πιο σημαντικές διακρίσεις, που προκαλεί ακόμα μεγάλα προβλήματα, είναι η αδιανόητη κατάσταση που ισχύει στην αιμοδοσία. Σε μια εθελοντική αιμοδοσία ο αιμοδότης καλείται να απαντήσει σε μια ερώτηση για τις σεξουαλικές του πρακτικές με στόχο να αποκλειστούν δια βίου από την αιμοδοσία όσοι άνδρες είχαν σεξουαλική επαφή με έναν άλλο άνδρα από το 1977 μέχρι σήμερα, ανεξάρτητα αν οι ίδιοι αυτοπροσδιορίζονται ως ομοφυλόφιλοι ή όχι. Ο κανόνας αυτός, που ισχύει και σε άλλες χώρες αλλά αργά και σταθερά έχει αρχίσει να αλλάζει, πέρα από το ότι είναι κοινωνικά οπισθοδρομικός, αποτελεί μεγάλο εμπόδιο στις προσπάθειες να αυξηθεί η ποσότητα του παρεχόμενου αίματος, ειδικά στη χώρα μας που η αιμοδοσία δεν είναι δημοφιλής με αποτέλεσμα το κράτος να εισάγει αίμα από την Ελβετία.

Οι περιορισμοί στην αιμοδοσία ξεκίνησαν τη δεκαετία του 1980, σαν απάντηση στην επιδημία του ιού HIV. Η λύση που δόθηκε ήταν στην κατεύθυνση του απόλυτου αποκλεισμού των ομάδων υψηλού κινδύνου: Άνδρες που κάνουν σεξ με άνδρες (MSM)

Ιστορικό
Οι περιορισμοί στην αιμοδοσία ξεκίνησαν τη δεκαετία του 1980, σαν απάντηση στην επιδημία του ιού HIV. Η λύση που δόθηκε ήταν στην κατεύθυνση του απόλυτου αποκλεισμού των ομάδων υψηλού κινδύνου: Άνδρες που κάνουν σεξ με άνδρες (MSM), γυναίκες που έχουν κάνει επαφές με άνδρες που κάνουν σεξ με άνδρες, και τρανς άτομα που τοποθετήθηκαν στην ίδια κατηγορία με τους προηγούμενους. Αυτό που ξεκίνησε όμως σαν ένα μέτρο αντιμετώπισης μιας επείγουσας κατάστασης κατέληξε σαν μια παγιωμένη πολιτική, παρά τις όποιες βελτιώσεις στην αντιμετώπιση και ανίχνευση του HIV, καθώς και στην αυξημένη πληροφόρηση για τον HIV που υπάρχει ανάμεσα σε αυτές τις ομάδες.

Σήμερα η πολιτική απαγορεύει στους άνδρες που έχουν κάνει σεξ με άνδρες από το 1977, έστω και μία επαφή, περιλαμβάνοντας σε αυτή την απαγόρευση αυτούς που βρίσκονται σε μονογαμικές σχέσεις, αυτούς που κάνουν σεξ χρησιμοποιώντας πάντα προφυλακτικό, ακόμα και αυτούς που έχουν σεξουαλική αποχή για δεκαετίες, αφού ο αποκλεισμός από την αιμοδοσία ισχύει για όλους, άσχετα από τα ενδεχόμενα αρνητικά τεστ για τον HIV. Ο αποκλεισμός αποτελεί μια ευθεία διάκριση λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού. Ο αποκλεισμός αφορά και τα άτομα που έχουν ηπατίτιδα, ή ακόμα και τους χρήστες ενδοφλεβίων ναρκωτικών (ΧΕΝ). Οι άνδρες που κάνουν σεξ με άνδρες θεωρούνται ομάδα υψηλού κινδύνου, ενώ οι ετεροφυλόφιλοι/ες που κάνουν μη ασφαλές σεξ με πολλές ή πολλούς συντρόφους δεν θεωρούνται. Η σεξουαλική πρακτική, όποια και να είναι αυτή, ενός ετεροφυλόφιλου άνδρα, θεωρείται a priori ασφαλής.

Με βάση τις στατιστικές, το 38% του πληθυσμού των MSM είναι δυνατόν να δώσει αίμα. Στην πράξη αυτό το ποσοστό συρρικνώνεται στο 1-2%. Αυτό οδηγεί σε δραματική ανάγκη αύξησης των αιμοδοτών

Αυξημένα κρούσματα στους MSM
Με βάση τις πρόσφατες στατιστικές τα καινούργια κρούσματα του HIV είναι αυξημένα στους MSM. Ωστόσο, από τη δεκαετία του 1980, που είχαμε τους αποκλεισμούς δια βίου των MSM από την αιμοδοσία, πολλά έχουν αλλάξει σε σχέση με τα τεστ για τον HIV. Τα τρίτης και τέταρτης γενιάς τεστ τύπου Elisa ανιχνεύουν τα αντισώματα στον ιό μέσα σε τρεις ή τέσσερις εβδομάδες από την μόλυνση, συγκρινόμενα με προηγούμενης γενιάς τεστ, όπου το παράθυρο ήταν τρεις μήνες. Τα τεστ RNA ανιχνεύουν τον ιό απευθείας και όχι μέσω των αντισωμάτων, μικραίνοντας ακόμα περισσότερο το παράθυρο στις δέκα μέρες από τη μόλυνση. Αυτές οι καινούργιες δυνατότητες μικραίνουν και το ρίσκο της μετάδοσης του ιού μέσα από την αιμοδοσία, καθώς κάθε καινούργια μονάδα αίματος ελέγχεται μέσα από τα τεστ ανίχνευσης.

Επιπλέον, με βάση τις στατιστικές, το 38% του πληθυσμού είναι δυνατόν να δώσει αίμα. Στην πράξη αυτό το ποσοστό συρρικνώνεται στο 1-2%. Αυτό οδηγεί σε δραματική ανάγκη αύξησης των αιμοδοτών. Η άρση του περιορισμού στους MSM είναι ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, καθώς σήμερα ένα μεγάλο μέρος του ικανού προς αιμοδοσία πληθυσμού αποκλείεται από αυτήν. Κάτω από τις συνθήκες που περιγράφονται και τον εξελιγμένο έλεγχο του αίματος, ο αποκλεισμός των MSM είναι ασυνείδητος. Επομένως με βάση αυτά τα δεδομένα μπορούμε να απευθύνουμε στην επιστημονική κοινότητα καθώς και στο Εθνικό Κέντρο Αιμοδοσίας το ερώτημα: Είναι απαραίτητο να αποκλείονται από την αιμοδοσία τα MSM άτομα συνολικά;

Οι αιμοδοσίες αφήνουν τα ΛΟΑΤ άτομα με δύο πιθανές εναλλακτικές: Είτε να απόσχουν (όπως στην ουσία παρακινούνται μέσα από το σύστημα), είτε να πουν ψέμματα για το σεξουαλικό τους ιστορικό

Αιμοδοσία και κοινωνικά δικαιώματα
Παράλληλα με την επιστημονική ή την ιατρική άποψη ο αποκλεισμός των MSM μπορεί να ιδωθεί και από μια καθαρά δικαιωματική σκοπιά: είναι μια ξεκάθαρη πολιτική διακρίσεων που επιδεινώνει το στίγμα που συνδέεται με την ομοφυλοφιλία. Τη δεκαετία του 1980, η FDA, η Αμερικανική Εταιρεία Τροφίμων και Φαρμάκων που αδειοδοτεί φάρμακα και είναι υπεύθυνη για διαφόρων ειδών πολιτικές στο χώρο της υγείας, απέκλεισε από την αιμοδοσία όλους τους Αϊτινούς Αμερικανούς που έφτασαν στις ΗΠΑ μετά το 1977, δηλαδή τη χρονιά που ορίζεται ως η χρονιά εμφάνισης του ιού HIV. Το σκεπτικό της εταιρείας ήταν παρεμφερές με τον αποκλεισμό των MSM: Η Αϊτή είχε μεγάλο ποσοστό εμφάνισης του ιού και η εταιρεία ήθελε να προστατέψει το παρεχόμενο αίμα. Μετά από μεγάλες αντιδράσεις η απαγόρευση άρθηκε το 1990.

Η εταιρεία συμφώνησε σε ένα αυστηρότερο πρωτόκολλο ελέγχου, οι δότες θα έπρεπε να κάνουν τεστ ανίχνευσης του HIV πριν δώσουν αίμα, να απαντήσουν σε συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο και έπειτα να ελεγχθεί το αίμα τους περαιτέρω. Ένας από τους ηγέτες του κινήματος ενάντια στην απαγόρευση δήλωσε ότι «αυτή η αρρώστια δεν είναι μια αρρώστια που οφείλεται σε εθνοφυλετικά χαρακτηριστικά, αλλά σε επικίνδυνη συμπεριφορά…». Και αυτό εδώ μπορεί να λεχθεί για όλους, όχι μόνο για τους MSM.

Οι αιμοδοσίες αφήνουν τα ΛΟΑΤ άτομα με δύο πιθανές εναλλακτικές: Είτε να απόσχουν (όπως στην ουσία παρακινούνται μέσα από το σύστημα), είτε να πουν ψέμματα για το σεξουαλικό τους ιστορικό (πράγμα που υπονομεύει όλο το απελευθερωτικό πρόταγμα του coming out, ως διαδικασία απελευθέρωσης της προσωπικότητας και διεκδίκησης της θέσης και του χώρου μέσα στην κοινωνία). Και οι δύο εναλλακτικές είναι προβληματικές. Από τη μία πλευρά, η ισχυροποίηση μιας κουλτούρας που αποθαρρύνει εθελοντές ενήλικες από το να δώσουν πλάσμα ή αιμοπετάλια, στην πραγματικότητα βλάπτει αυτούς που υποτίθεται ότι θέλει να προστατέψει, δηλαδή τους ασθενείς. Από την άλλη, η ενθάρρυνση των ατόμων να ψεύδονται σε σχέση με το σεξουαλικό τους προσανατολισμό, απειλεί να γκρεμίσει την τεράστια πρόοδο που έχουν κάνει τα ΛΟΑΤ+ κινήματα. Στέλνει το μήνυμα στα γκέι άτομα ότι ακόμα δεν είναι αποδεκτά σαν ίσα, ότι αποτελούν ένα είδος εξοβελιστέου «άλλου».

Μια σειρά χώρες έχουν αρχίσει να αλλάζουν τη νομοθεσία, είτε αίροντας κάθε περιορισμό, όπως έχουν κάνει στην Ευρώπη η Ρωσία (από το 2008), η Πολωνία, η Λετονία, η Ισπανία και η Πορτογαλία, όπως επίσης και πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής

Η κατάσταση σήμερα
Ο νόμος που ισχύει στην Ελλάδα, του δια βίου αποκλεισμού των MSM, ίσχυε γενικά σε όλες τις χώρες από τη δεκαετία του 1980 όταν αναγκάστηκαν να πάρουν μέτρα λόγω της εμφάνισης του HIV. Όμως μια σειρά χώρες έχουν αρχίσει να αλλάζουν τη νομοθεσία, είτε αίροντας κάθε περιορισμό, όπως έχουν κάνει στην Ευρώπη η Ρωσία (από το 2008), η Πολωνία, η Λετονία, η Ισπανία και η Πορτογαλία, όπως επίσης και πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής, είτε υιοθετώντας τον αποκλεισμό για ένα χρόνο πριν από τη λήψη αίματος. Στη δεύτερη κατηγορία, ανήκουν οι Ηνωμένες Πολιτείες, ο Καναδάς, η Βραζιλία, η Αυστραλία, ενώ από την Ευρώπη το Ηνωμένο Βασίλειο, η Τσεχία, η Σλοβακία, η Σουηδία, η Ελβετία, η Φινλανδία, η Γαλλία, η Ουγγαρία, η Ιρλανδία και η Ολλανδία. Τον δια βίου αποκλεισμό των MSM μαζί με την Ελλάδα ακολουθούν η Γερμανία, η Δανία, η Αυστρία, η Σλοβενία, η Νορβηγία, η Μάλτα, η Ισλανδία, η Κροατία, η Εσθονία, το Βέλγιο και η Τουρκία.

Με την απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων το 2015, το δικαστήριο αποφάνθηκε ότι «τίθεται το ζήτημα αν οριστική αντένδειξη για την αιμοδοσία είναι σύμφωνη με τα ανθρώπινα δικαιώματα που αναγνωρίζει η έννομη τάξη της Ένωσης και, ιδίως, με την αρχή της ίσης μεταχείρισης λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού» και επιπλέον ότι «είναι πιθανό (η αντένδειξη) να είναι αντίθετη προς την αρχή της αναλογικότητας. Ειδικότερα, δεν μπορεί να αποκλεισθεί ότι ο ιός HIV μπορεί να διαγνωσθεί μέσω αποτελεσματικών τεχνικών για τη διασφάλιση υψηλού επιπέδου προστασίας της υγείας των αποδεκτών».

Η απόφαση αυτή αποτέλεσε ένα σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση της άρσης του αποκλεισμού και οδήγησε μια σειρά χώρες να αναθεωρήσουν τη νομοθεσία, ανάμεσά τους και τη Γαλλία. Στις ΗΠΑ με βάση την απόφαση της FDA το 2015, ισχύει ο ένας χρόνος αποκλεισμός πριν από την αιμοδοσία.

Στην Ελλάδα το θέμα δεν έχει ανοίξει ουσιαστικά από την πρώτη απόφαση του 1983. Είναι προφανές ότι το ευαίσθητο αυτό θέμα, που αφορά ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού δεν ήταν και δεν είναι βολικό να συζητηθεί καθώς εγείρει αντιδράσεις εκατέρωθεν.

Πρόσφατα σε μια απάντηση σε ιστοσελίδα που δημοσίευσε μια καταγγελία από μια εθελόντρια αιμοδότη για τον αποκλεισμό των MSM, η πρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Αιμοδοσίας, κυρία Χαρά Ματσούκα, απάντησε παραθέτοντας στατιστικά στοιχεία από τα οποία προκύπτει ότι το ποσοστό νέων κρουσμάτων στους MSM είναι μεγαλύτερο από αυτό σε άλλες ομάδες του πληθυσμού. Όπως αναφέρουν οι ΛΟΑΤ οργανώσεις στην απάντησή τους που δημοσιεύθηκε:

«Ακόμη κι αν ο αποκλεισμός βασίζεται μόνο σε επιδημιολογικά δεδομένα, η παράθεσή τους στην επιστολή του Ε.ΚΕ.Α. είναι το λιγότερο προβληματική. Πρώτον, δεν αναφέρονται οι πηγές των στατιστικών στοιχείων, καθώς και η χώρα ή οι χώρες από τις οποίες αντλήθηκαν, με αποτέλεσμα να μην αποτυπώνεται μία σαφής εικόνα της ελληνικής πραγματικότητας. Δεύτερον, τα δεδομένα αυτά αφορούν τους MSM, ανεξάρτητα από τον σεξουαλικό τους αυτοπροσδιορισμό. Άρα, η διάκριση μεταξύ MSM και ετεροφυλόφιλων στην οποία προβαίνει το Ε.ΚΕ.Α. είναι ανυπόστατη, εφόσον στην ομάδα των MSM μπορεί να ανήκει και ένας άντρας που αυτοπροσδιορίζεται ως ετεροφυλόφιλος. Τρίτον, ενώ η απαγόρευση αφορά και ομοφυλόφιλες γυναίκες, πρέπει να επισημανθεί το οξύμωρο της παράθεσης στατιστικών δεδομένων που αναφέρονται αποκλειστικά σε άντρες· πόσο μάλλον στην προκειμένη περίπτωση που η καταγγελία στην οποία απάντησε το Ε.ΚΕ.Α. έγινε από γυναίκα. Τα ποσοστά αυτά, αν και φαινομενικά προσδίδουν επιστημονική εγκυρότητα, δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη του συγκεκριμένου κριτηρίου.»

Εναλλακτικές στον δια βίου αποκλεισμό
Η πλήρης κατάργηση του κριτηρίου και η αντικατάστασή του από κριτήρια εστιασμένα στις ασφαλείς ατομικές σεξουαλικές πρακτικές και όχι στο φύλο και στον σεξουαλικό προσανατολισμό των συντρόφων είναι απαραίτητα. Η μετάβαση στην διαδικασία της εκτίμησης και του ελέγχου μπορεί να δώσει τη λύση. Μετά από την εκτίμηση των σεξουαλικών πρακτικών του δότη, μπορεί να γίνει αποκλεισμός για εκείνους που επιδεικνύουν επικίνδυνη σεξουαλική συμπεριφορά, μέσα από τις πολλαπλές επαφές χωρίς τη χρήση προφυλακτικού, με πολλαπλούς συντρόφους, μετά το τελευταίο τεστ στο οποίο υποβλήθηκαν. Γι αυτή την ομάδα μπορεί να απαιτηθεί μια μικρή περίοδος σεξουαλικής αποχής για την παροχή αξιόπιστων τεστ. Για τους δότες που δεν είναι υψηλού κινδύνου, μπορούμε να άρουμε πλήρως τον αποκλεισμό.

Αυτό το μοντέλο ελέγχου μπορεί να χρησιμοποιηθεί με επαρκή ασφάλεια για όλους, περιλαμβανομένων και των ετεροφυλοφίλων. Με αυτόν τον τρόπο θα έχουμε ένα τεστ που βασίζεται στην προσωπική σεξουαλική πρακτική και όχι στον σεξουαλικό προσανατολισμό.

Το αίμα έτσι κι αλλιώς ελέγχεται πριν από την οποιαδήποτε χρήση του και επομένως αυτές οι αρχικές ερωτήσεις είναι ένας πρώτος τρόπος ελέγχου. Η Ιταλία, που έχει υιοθετήσει αυτό το μοντέλο, δεν έχει αναφέρει αύξηση στα ποσοστά του μολυσμένου αίματος.

Ο αποκλεισμός ενός έτους από την τελευταία σεξουαλική επαφή εμπίπτει στις περιοριστικές πολιτικές που αναφέρθηκαν ήδη και δεν αποτελεί λύση στο πρόβλημα, καθώς συνεχίζει να αντιμετωπίζει συλλήβδην τους MSM με βάση το σεξουαλικό τους προσανατολισμό και όχι τη σεξουαλική τους πρακτική.

Υποστήριξη για τον τερματισμό του αποκλεισμού
Πρέπει να υπάρξει γενική ενημέρωση του πληθυσμού, και κυρίως αυτών που δεν πλήττονται άμεσα για να τερματιστεί ο αποκλεισμός. Γι αυτό το λόγο:

1. Πρέπει να γίνει μια γενική καμπάνια από το ΕΚΕΑ που να περιλαμβάνει τα ΜΜΕ, γραπτού και ηλεκτρονικού τύπου, καθώς και ενημέρωση με κάθε φυλλάδιο που διαφημίζει μια καινούργια αιμοδοσία.
2. Ενημέρωση μέσα από το διαδίκτυο μέσα από μία ιστοσελίδα που μπορεί να φτιαχτεί από το ΕΚΕΑ γι αυτό το σκοπό.
3. Ενημέρωση του διοικητικού προσωπικού και των επαγγελματιών υγείας για την κατάσταση στο χώρο της αιμοδοσίας και τις πολιτικές που το ΕΚΕΑ εφαρμόζει.
4. Σε κάθε μια από τις παραπάνω δράσεις πρέπει να γίνεται καθαρό ότι η κατεύθυνση του αποκλεισμού με βάση το σεξουαλικό προσανατολισμό δεν εξυπηρετεί το σκοπό του κέντρου, που είναι η αύξηση της ποσότητας του παρεχόμενου αίματος, ούτε προστατεύει περαιτέρω τους ασθενείς.

Ένα από τα σημαντικά μέρη που μπορεί να αναπτυχθεί δραστηριότητα είναι τα πανεπιστήμια. Για πολλούς φοιτητές η περίοδος της φοίτησης είναι μια πολύ σημαντική περίοδος ταυτοποίησης της προσωπικότητας και της σεξουαλικότητας. Ειδικά είναι πολύ σημαντική περίοδος για τους νεαρούς γκέι φοιτητές που δεν έχουν μεγαλώσει σε ένα ανεκτικό περιβάλλον και είναι στη διαδικασία του coming out. Το να στέλνονται μηνύματα από το ΕΚΕΑ μέσω του δια βίου αποκλεισμού προκαλεί τη σκέψη ότι η ομοφυλοφιλία είναι κάποιου είδους ανωμαλία και μπορεί να προκαλέσει σοβαρή ψυχολογική αλλά και συναισθηματική σύγχυση.

Από την άλλη μεριά τα πανεπιστήμια είναι χώροι πολιτικής και ακτιβιστικής ευαισθητοποίησης, όπου οι πολιτικές διακρίσεων μπορούν να απαντηθούν. Η ενημέρωση των φοιτητών σε αιμοδοσίες που μπορούν να οργανωθούν, για την πολιτική του αποκλεισμού των MSM μπορεί να προκαλέσει ένα κύμα ευαισθητοποίησης και να ανοίξει τη συζήτηση σε ένα ευρύτερο φάσμα της κοινωνίας από αυτό που είναι σήμερα.

Διαμαρτυρίες στην πολιτική του αποκλεισμού των MSM δεν πρέπει να συνδέονται με αντίδραση στην αιμοδοσία, γιατί η πράξη της αιμοδοσίας αποτελεί μια μέγιστη πράξη αλτρουϊσμού και βοήθειας προς το συνάνθρωπο. Το αίμα μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη ζωή την ίδια και μέγιστο συμφέρον αλλά και μέριμνα όλων είναι η αύξηση της ποσότητας του παρεχόμενου αίματος αλλά και η πρόσβαση σε αυτό γι αυτούς που το έχουν ανάγκη.