Corona Blues

Η γιαγιά μου, γνήσιος εκπρόσωπος μιας μεταπολεμικής κουλτούρας, που είδε κυριολεκτικά το χάρο με τα μάτια της, συνήθιζε να λέει «υγεία, πάνω απ’ όλα παιδάκι μου», σαν ένα μαγικό ξόρκι που μπορούσε να αποδυναμώσει κάθε άλλη δυσκολία της ζωής. Και η αλήθεια είναι ότι ο υπερβολικός της φόβος απέναντι στις απειλές της ζωής ήταν το εύλογο καταστάλαγμα της εμπειρίας της, που καλούσε όλες τις ζωτικές δυνάμεις να συστρατευθούν υπέρ της παράτασης της ύπαρξης με κάθε τρόπο.  «Υγεία να υπάρχει κι όλα τα άλλα γίνονται» ήταν ο μόνιμος παρηγορητικός της λόγος, θέτοντας την υγεία ως ύψιστη προτεραιότητα. Γι’ αυτό το λόγο η αναζήτηση μιας πραγματικά βιώσιμης ζωής, μιας ζωής που υπερβαίνει τη νέτη-σκέτη επιβίωση, θα έμοιαζε για εκείνη τη γυναίκα -και για πολλούς άλλους της γενιάς της- μάλλον κάτι άνευ νοήματος ή σαν μια αχρείαστη και ενδεχομένως απειλητική ριψοκινδύνευση ή ίσως και μια παράξενη πολυτέλεια. Όπως εύστοχα το ορίζει ο Byung-Chul Han, «…η κοινωνία της επιβίωσης δεν βλέπει με καλό μάτι την ουσιαστική και πραγματική ζωή. Εδώ η υγεία είναι ο απόλυτος βασιλιάς».

Αλλά, να μου συγχωρεθεί ο προσωπικός τόνος, εγώ δεν είμαι η γιαγιά μου! Ούτε ο παππούς μου! Και η αναζήτηση μιας αξιοβίωτης ζωής, δηλαδή μιας ζωής που αξίζει να τη ζει κανείς, βρίσκεται πολύ υψηλά στην ατζέντα των αξιακών μου αναπαραστάσεων. Επιθυμώ, δηλαδή, να χαίρομαι να ζω, τόσο εγώ όσο και οι Άλλοι, ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, εθνικότητας και κοινωνικής τάξης. Πιο συγκεκριμένα, όχι απλά να ζω εγώ, αλλά να χαίρομαι να ζω μαζί με τους Άλλους.

Βέβαια, όλοι έχουμε την εμπειρική πιστοποίηση ότι αυτό το αξιοβίωτο δεν είναι πάντα το πιο εύκολο πράγμα στον κόσμο, καθώς μερικές εκατοντάδες συστημικοί μηχανισμοί λειτουργούν, στην πραγματικότητα, ως ρουφήχτρες χαράς. Η ακραία φτώχεια, οι δεκάδες κοινωνικοί αποκλεισμοί, ο ρατσισμός και οι διακρίσεις, η αλλοτρίωση -με την μαρξιστική ή όποια άλλη της έννοια- το καθημερινό άγχος της επιβίωσης, είναι μόνο κάποιοι απ’ αυτούς τους μηχανισμούς. Αλλά ακριβώς γι’ αυτούς τους λόγους τα κοινωνικά κινήματα εναντιώνονταν, εδώ και δεκαετίες, με περισσότερη ή λιγότερη αποτελεσματικότητα, ενάντια στο κοινωνικό σύστημα που αναπαρήγαγε αυτές τις ρουφήχτρες μιας ζωής αξιοβίωτης.

Ποτέ, κανένα κοινωνικό κίνημα δεν διανοήθηκε καν να θέσει ως πρόταγμα του την επιβίωση. Για παράδειγμα, «το ΕΑΜ μας έσωσε απ’ την πείνα» δεν τελειώνει εκεί! Συνεχίζει για να συμπεριλάβει και το αίτημα μιας ζωής ελεύθερης-«θα μας σώσει κι από τη σκλαβιά»!

Φαίνεται εντούτοις ότι η πρόσφατη πανδημική κρίση ωθεί, όλο και περισσότερο, σε μια τέτοια ριζική αναθεώρηση, καθώς εκατομμύρια άνθρωποι ανησυχώντας για την απειλούμενη επιβίωση τους φαίνονται μάλλον έτοιμοι να θυσιάσουν, με χαρά, όλα όσα κάνουν τη ζωή να αξίζει να τη ζήσει κανείς. Τα αγγίγματα, οι αγκαλιές, τα φιλιά, ακόμη και η ίδια η αναπνοή, η ανάσα, μοιάζει να φορτίζονται με απειλητικά ενδεχόμενα και να τελούν υπό έλεγχο.

Αρκεί, επίσης, να δει κανείς τη σφοδρή κοινωνική αντιπαράθεση, ανάμεσα στα δυο αντιμαχόμενα στρατόπεδα των «ψεκασμένων» και των «ορθολογιστών», για να αντιληφθεί ότι το επίδικο είναι, εν τέλει, η σκέτη επιβίωση. Ένας ακήρυχτος κοινωνικός πόλεμος συντελείται ήδη και διασπά το κοινωνικό σώμα με πρωτοφανή τρόπο, υπερβαίνοντας ταξικές και όποιες παλαιότερες διαχωριστικές γραμμές. Και καθώς οι προλετάριοι είναι ικανοί να σκοτωθούν μεταξύ τους για το αν τηρούν ή όχι τα μέτρα ατομικής ευθύνης, η κοινωνική μηχανική των εξουσιαστών τρίβει με χαρά τα λαδωμένα χέρια της.

Καθώς βάλλεται και κλονίζεται το θεμελιώδες υπαρξιακό αυτονόητο, η αναπνοή, η οποία οφείλει πλέον να υλοποιείται μέσα από φίλτρα προστασίας, η ίδια η ύπαρξη περιχαρακώνεται, εσωστρέφεται, κλείνεται, μονώνεται, νομιμοποιώντας έτσι τις πιο ακραίες εκφράσεις του ατομοκεντρισμού, που τόσο κατακεραυνώνουν οι εκθέσεις των μαθητών του Λυκείου.

Όταν ο Άλλος θεωρείται ως οιονεί φορέας -ενδεχομένως και ασυμπτωματικός- εύλογα οι άνθρωποι αποστασιοποιούνται ακόμη περισσότερο απ’ ό,τι ο παρανοειδής τρόπος του σχετίζεσθαι επέβαλλε μέχρι χθες. Σήμερα, υπάρχει ακόμη ένας λόγος απόστασης. Ένας πολύ σοβαρός λόγος απόστασης που, σε αρκετές περιπτώσεις, ίσως και να ανακουφίζει τις ενοχές από τους δυσβάστακτους ψυχαναγκασμούς του χθες. Ίσως, μάλιστα, και να τους δικαιώνει.

Και βέβαια, από δίπλα, «ο σκληρός αγώνας για επιβίωση» με τις απαραίτητες πανοπλίες του, γνωρίζει μια πρωτοφανή αποθέωση από τα κυρίαρχα media. To κράτος- καλός πατερούλης, που δεν ίδρωσε τ’ αυτί μπροστά στα τόσα δεινά που οι διαχειριστές του προκάλεσαν και προκαλούν, κόπτεται τώρα με αγωνία για τους τρομοκρατημένους υπηκόους του… και τους καλεί να συμμορφωθούν για το καλό τους. Και καταγγέλλεται η δυσφορία της μάσκας, ως ένδειξη ατομικής ανευθυνότητας, απ’ αυτούς ακριβώς που εδώ και δεκαετίες αποθέωσαν την με κάθε μέσο ανάδειξη του αψεγάδιαστου «προσώπου». Είναι πραγματικά εντυπωσιακό ότι ζητείται, ως εύλογο αυτονόητο, να αποκρυβεί το πρόσωπο και οι λεπτομέρειες του, από μια κοινωνία που έκανε τα αδύνατα δυνατά για να το προβάλλει. Λες και δεν πρόκειται για την κοινωνία των selfies, της βιομηχανίας ομορφιάς και της προσωπικής αυτοπραγμάτωσης (sic), λες και δεν πρόκειται για την ατομοκεντρική κοινωνία της αέναης θετικότητας, που δεν άντεχε ούτε ένα σπυράκι στο αψεγάδιαστο πρόσωπο της! Ναι, από αυτήν την κοινωνία ζητείται να καλύψει το πρόσωπο της και γι’ αυτό ακριβώς της είναι πολύ δύσκολο να το κάνει! Και γι’ αυτό ακριβώς αντιδρά σπασμωδικά, αναζητώντας ακόμη και «ψεκασμένες» ή συνωμοσιολογικές νομιμοποιήσεις της άρνησης της.

Κάπως χρειάζεται κάποια στιγμή να το πούμε καθαρά πως στον ευρωπαϊκό χώρο -και ίσως και περισσότερο στον ελληνικό, για άλλους λόγους- οι κοινωνίες ακριβώς επειδή είναι ακραία ατομοκεντρικές, οι άνθρωποι δεν είναι συνήθως πρόθυμοι να υπακούσουν τα συλλογικά προτάγματα,  όπως αυτά εκφράζονται από τις κυρίαρχες κρατικές δομές. Σε αντίθεση, βέβαια, με τις κολεκτιβιστικές κοινωνίες της Ιαπωνίας, της Κίνας ή της Κορέας, όπου η αυταρχική νοοτροπία είναι συνδεδεμένη με την πολιτισμική τους παράδοση. Και αυτό δεν έχει να κάνει καθόλου μα καθόλου με τις ηθικιστικές κορώνες περί ατομικής ευθύνης που πουλάνε οι συστημικοί μηχανισμοί χειραγώγησης.

Το βέβαιο είναι πως με τούτα και με τ’ άλλα ασκείται μια αφόρητη συστημική πίεση να αλλάξει ριζικά η ιεράρχηση των αναγκών του βίου. Να τεθεί δηλαδή στη πρωτοκαθεδρία των κοινωνικών αιτημάτων όχι η διεκδίκηση μιας βιώσιμης ζωής, αλλά μια υστερία επιβίωσης, που μπορεί όλα τ’ άλλα να τ’ αφήσει για «μετά».

Όσο όμως η Ζωή θα αφήνεται για κάποιο «μετά», το «τώρα» θα γίνεται όλο και πιο πολύ αβίωτο. Όταν ο Άλλος ισοδυναμεί με μόλυνση, το τόσο περιφρουρημένο «εγώ» αντί να εκ-ραγεί θα ενδο-ρηγνίεται. Αντί για έκ-ρηξη θα έχουμε ενδό-ρηξη και τότε η κατάθλιψη θα είναι, ίσως, η μικρότερη συνέπεια. Το “Corona blues” είναι ο όρος που οι Κορεάτες έχουν βρει για να περιγράψουν την κατάθλιψη που προκαλείται από την σημερινή κοινωνία της πανδημίας.

Κι όμως εύστοχα ορίζει ο Byung-Chul Han «Αν δεν αντιτάξουμε  την αναζήτηση της πραγματικής  ζωής στον αγώνα για απλή επιβίωση, η ύπαρξη μας μετά την επιδημία θα είναι ακόμα πιο διαταραγμένη σε σχέση  μ’ αυτήν  πριν από την κρίση. Στη συνέχεια, θα αρχίσουμε να μοιάζουμε  με αυτόν τον ίδιο τον ιό, σαν αυτούς τους  ζωντανούς– νεκρούς που πολλαπλασιάζονται, πολλαπλασιάζονται και επιβιώνουν. Επιβιώνουν, χωρίς να ζουν».

Και να πάρει η ευχή, δίχως ούτε στιγμή να περιφρονώ τη ζωή της γιαγιάς μου, φαντάζομαι ότι μας αξίζει μια καλύτερη ζωή από τη δική της αναγκαστική επιβίωση.