Όταν “μία από τις πλέον διαβόητες πολεμικές μηχανές” ηττήθηκε σχεδόν σε όλες τις συγκρούσεις από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ
“Ο διμοιρίτης της διμοιρίας πολυβόλων με πρωτοβουλία του πραγματοποιεί πετυχημένο ελιγμό πλευροκόπησης των Γερμανών ναζιστών με πυρά, αιφνιδιάζοντας και αναγκάζοντάς τους να οπισθοχωρήσουν τρέχοντας προς τα ριζά Πηλίου. Με την ιαχή ‘αέρα’, χειροβομβίδες και πυρά, οι αντάρτες καταδιώκουν τους Γερμανούς”.
Αεράνη Μαγνησίας (απόσπασμα από έκθεση μάχης)
Είναι τέλη Μαρτίου του 1944. Ο ΕΛΑΣ, ο εθελοντικός αντάρτικος στρατός για την απελευθέρωση, είναι ιδιαίτερα ισχυρός και καλά οργανωμένος. Πετυχαίνει κρίσιμες στρατιωτικές νίκες και δημιουργεί ισχυρούς δεσμούς με τον κόσμο ανά την επικράτεια, στον οποίο εμφυσά το πνεύμα της αντίστασης και λαμβάνει πίσω την πολύτιμη υποστήριξή του για να αντέξουν οι μαχητές του στα βουνά.
Η Θεσσαλία είναι η περιοχή στην οποία ο ΕΛΑΣ έχει τις περισσότερες δυνάμεις του και η νευραλγική της γεωγραφική θέση υποχρεώνει τους ναζιστές να λάβουν μέτρα.
Οι ναζί αποφασίζουν να υλοποιήσουν καθοριστική επιχείρηση εκκαθάρισης στην περιοχή του Πηλίου, όπου βρίσκονται βασικά προπύργια των ανταρτών. Για τις ανάγκες των επιχειρήσεων έχουν φτάσει να μεταφέρουν συνολικά στη Θεσσαλία 14.000 πολύπειρους μαχητές τους από το μέτωπο του Λένινγκραντ. Από αυτούς οι 4.000 επιστρατεύονται στο Πήλιο.
Οι ναζί κρίνουν ότι χρειάζονται 12 ημέρες ώστε να εκκαθαρίσουν την περιοχή απο τους αντάρτες. Την αποστολή αναλαμβάνει η επίλεκτη 4η μεραρχία των SS, η οποία αποτελείται από αστυνομικούς που έχουν από καιρό εξελιχθεί σε αδίστακτους δολοφόνους.
Φτάνοντας στη Θεσσαλία οι ναζί της 4ης Μεραρχίας είναι ήδη μπαρουτοκαπνισμένοι. Έχουν πάρει μέρος σε σκληρές μάχες, με αποκορύφωμα εκείνες στη Γαλλία το 1940 και το διάστημα 10 Μαΐου με 6 Ιουνίου. Μέσα σε μόλις 6 εβδομάδες τα γερμανικά στρατεύματα, με τη συμβολή και της 4ης μεραρχίας, έχουν καταφέρει να κατακτήσουν τη Γαλλία, το Βέλγιο, την Ολλανδία και το Λουξεμβούργο. Σε ξένη βιβλιογραφία αναφέρονται ως “μια από τις πλέον διαβόητες πολεμικές μηχανές του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου”.
Η επιτυχία στο Πήλιο θεωρείται για τους Γερμανούς σίγουρη, αλλά και αναγκαία. Φαίνεται ωστόσο πως υποτιμούν τόσο τις οργανωτικές ικανότητες του ΕΛΑΣ όσο και τη δικτύωση των ανταρτών, που τους επιτρέπει την πρόσβαση σε λεπτομερείς πληροφορίες για τα γερμανικά επιχειρησιακά σχέδια.
Ο Μπάμπης Αλεξάνδρου, που κατάγεται από την Κερασιά Πηλίου και ο πατέρας του ήταν αντάρτης στον τοπικό ΕΛΑΣ, μας παρέχει αναλυτικές πληροφορίες για το πώς ακριβώς έγινε η μάχη, που κράτησε από τις 19 Μαρτίου μέχρι τις 4 Απριλίου.
Ο ίδιος έχει κάνει ενδελεχή έρευνα και προσπαθεί σταθερά τα τελευταία χρόνια μέσα από συλλογικές δράσεις να αναδειχθούν οι αγώνες της Εθνικής Αντίστασης στον τόπο του. Μαζί με συντοπίτες του έχουν φτιάξει και λειτουργούν από το 2012 το Κέντρο Ιστορίας Πολιτισμού της Κερασιάς και πραγματοποιούν συστηματικά εκδηλώσεις μνήμης.
Η αποστολή των ναζί
Λόγω του ορεινού της χαρακτήρα, η επιχείρηση ονομάζεται “Κουνάβι”, στα λατινικά “Iltis”. Περιγράφεται ως χτένισμα της χερσονήσου Τρικέρι και περιλαμβάνει τη σύλληψη των “συμμοριτών”. Σε αυτή συμμετέχουν 4.000 άνδρες. Παράλληλα επιστρατεύεται ο Στολίσκος Ακτοφυλακής Αττικής, που πρόκειται να αποκλείσει τη χερσόνησο από Χαλκιδική – Σποράδες – Εύβοια και ηπειρωτική χώρα.
Ο πολύτιμος πληροφοριοδότης του ΕΛΑΣ
Οι αντάρτες έχουν να αντιπαρατάξουν 656 μαχητές, την πολύ καλή τους γνώση για την περιοχή, αλλά και την πολύ καλή τους γνώση για τα σχέδια των Γερμανών. Ήδη ένα μήνα νωρίτερα γνωρίζουν την πρόθεση των ναζί να επιτεθούν στο Πήλιο, γεγονός που τους επιτρέπει να προετοιμαστούν κατάλληλα σε επίπεδο μάχης, αλλά και να προετοιμάσουν τους κατοίκους των χωριών για εκκένωση όταν θα πλησιάζουν οι ναζιστές.
Για τα σχέδια των Γερμανών μαθαίνει το 2ο Γραφείο του Εφεδρικού ΕΛΑΣ Βόλου. Το Γραφείο έχει Έλληνα συνεργάτη που εργάζεται στην υπηρεσία των SS και ένα δεκαήμερο πριν ο συνεργάτης τούς ενημερώνει αναλυτικά για το μέγεθος της επιχείρησης και, το σημαντικότερο, για την ακριβή ημερομηνία έναρξης. Οι αντάρτες ξέρουν με κάθε λεπτομέρεια ποιες είναι οι δυνάμεις των ναζί και πώς θα κινηθούν τα αντίπαλα στρατεύματα.
Στην περιοχή αμύνεται το 54ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Έχει πάρει μορφή συντάγματος τον Οκτώβριο του 1943 και χαρακτηριστικά τακτικού στρατού. Διαθέτει τρία τάγματα, πυροβολικό, μηχανικό, διαβιβάσεις, υγειονομική υπηρεσία και επιμελητεία. Η συνολική δύναμη των μαχητών στην περιοχή του Πηλίου – Μαυροβουνίου είναι 996 μαχητές.
Ο αντάρτης που “θεράπευε” όλα τα όπλα
Στις τάξεις του ΕΛΑΣ βρίσκεται και ο Κώστας Αλεξάνδρου, πατέρας του Μπάμπη. Κατέχει καίρια θέση, καθώς είναι ο υπεύθυνος του συνεργείου που επιδιορθώνει τα όπλα. “Ήταν ένα εξαιρετικό συνεργείο με πολλά άτομα και έμπειρα. Είχε μηχανικούς, ξυλουργούς και φυσικά οπλουργούς. Οτιδήποτε πήγαινε εκεί, σ’ όποια κατάσταση κι αν ήταν, έπρεπε να φτιαχτεί”.
Ένα ευρέως καταγεγραμμένο περιστατικό σε βιβλία αντίστασης, με πρωταγωνιστή τον Κώστα Αλεξάνδρου, αφορά τον τρόπο με τον οποίο κατάφερε να αξιοποιήσει χιλιάδες σφαίρες που θα πήγαιναν χαμένες και να εξοπλιστούν την πλέον κατάλληλα στιγμή οι αντάρτες.
“Σε μια μάχη που έγινε τον Ιούνιο του 1943 στην Πόρτα Τρικάλων, οι αντάρτες είδαν το οπλοπολυβόλο που χειρίζονταν να ξεμένει από σφαίρες. Είχαν κάτι γερμανικές που η διάμετρός τους ταίριαζε, αλλά κατά τι πιο μακριές. Ο πατέρας μου είχε την έμπνευση να βραχύνει δέκα σφαίρες κατά 1,5 χιλιοστό. Πήρε την κάθε σφαίρα και μ’ ένα σφυρί τις χτύπαγε λιγάκι από πάνω στη μύτη για να “καθίσουν” λίγο και να περνούν στη θαλάμη του οπλοπολυβόλου. Το κόλπο δούλεψε. Μετά βράχυνε 3.500 σφαίρες”.
Στα αριστερά βρίσκεται ο αντάρτης Κώστας Αλεξάνδρου, υπεύθυνος του συνεργείου που επιδιόρθωνε τα όπλα
Μέσα σε δυο ώρες είχαν μαζέψει τα πάντα
Ανήμερα της μάχης ξεκινά η εφαρμογή του σχεδίου για εκκένωση των χωριών. Μέσα σε δύο ώρες από την έναρξη του συναγερμού, όλα τα σπίτια και οι δρόμοι έχουν αδειάσει.
Τα τάγματα, οι λόχοι και οι διμοιρίες έχουν πάρει τις κατάλληλες θέσεις και διάφορες τοποθεσίες έχουν παγιδευτεί με νάρκες. Έχουν ληφθεί επίσης τα απαιτούμενα μέτρα σε περίπτωση που χρειαστεί μεταφορά ασθενών και τραυματιών από τα αναρρωτήρια και το νοσοκομείο στο Πουρί Πηλίου. Σ’ όλο το Πήλιο έχουν οργανωθεί επίσης παρατηρητήρια και έχουν οριστεί συστήματα συναγερμού.
Σημειώνεται ότι το Πήλιο παρουσιάζει πολύ περιορισμένες δυνατότητες ελιγμού για τον αμυνόμενο. Αντίθετα στον επιτιθέμενο και στην προκειμένη έναν πανίσχυρο και πάνοπλο επιτιθέμενο η τοποθεσία δίνει πολλά πλεονεκτήματα.
Οι παράλληλες θαλάσσιες γραμμές Αιγαίο και Παγασητικός βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο των Γερμανών. Η οδική αρτηρία Βόλος – Λάρισα βρίσκεται επίσης υπό τον έλεγχο τους. Οι κάθετες οδικές συγκοινωνίες στο Πήλιο δημιουργούν τον κίνδυνο να αποκοπούν οι αντάρτικες ομάδες και να εξουδετερωθούν τμηματικά. Σημεία διαφυγής δεν υπάρχουν.
Την ίδια ώρα οι Άγγλοι μένουν αμέτοχοι. Η αποστολή τους στο Βένετο, αν και ενημερώνεται για το σχέδιο της γερμανικής ηγεσίας και μπορεί έτσι να κρύψει τον οπλισμό της, δεν παρέχει αεροπορική δράση και κάλυψη της ανατολικής αρτηρίας της Χερσονήσου με υποβρύχιο.
Αιφνιδιασμός από τους αντάρτες και γιορτή
Στις 25 Μαρτίου του 1944 εμφανίζεται αντιτορπιλικό ανοικτά στο Κουλούρι. Είναι εξοπλισμένο με δύο πυροβόλα και δύο πολυβόλα βαρέος τύπου. Στο Κουλούρι βρίσκεται ουλαμός της 5ης Πυροβολαρχίας με διοικητή τον Γιάννη Μακρυγιάννη. Οι αντάρτες διαθέτουν δύο αντιαρματικά πυροβόλα και αποφασίζουν να αιφνιδιάσουν. Με βολές από απόσταση 1.800 μέτρων χτυπούν το αντιτορπιλικό και προκαλούν αναστάτωση στο πλήρωμά του. Ο επικεφαλής του πλοίου διατάσσει την απομάκρυνσή του μέχρι να πάψει να βρίσκεται στην εμβέλεια των πυροβόλων.
Αργότερα μέσα στη μέρα μετά, τη μάχη και ύστερα από πρωτοβουλία της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ, γιορτάζεται σε κλίμα νίκης η 25η Μαρτίου στο Βένετο. Το ίδιο συμβαίνει και στο καφενείο της Κάτω Κερασιάς.
Οι ντόπιοι γιορτάζουν με προτροπή του ΕΑΜ την 25η Μαρτίου, μετά από νικηφόρα μάχη εναντίον των ναζί
Παγίδες με βόμβες αεροπλάνων
Στις 28 με 30 Μαρτίου το επίκεντρο της μάχης μεταφέρεται στην Αεράνη. Οι αντάρτες έχουν ναρκοθετήσει μεγάλο μέρος του δρόμου και της πλαγιάς. Στην αρχή μάλιστα του ναρκοπεδίου έχουν τοποθετηθεί δύο βόμβες αεροπλάνων 64 κιλών παγιδευμένες με πιεστικό μηχανισμό. Στην πλαγιά και σε απόσταση 100 μέτρων έχει διαμορφωθεί κι άλλο ναρκοπέδιο με στόχο όποιο τμήμα των Γερμανών επιχειρήσει να ανηφορίσει να βρεθεί αντιμέτωπο με τους ακροβολισμένους αντάρτες και να παγιδευτεί.
Στις 27 Μαρτίου κινούνται προς την Αεράνη αυτοκίνητα των ναζί, τα οποία πέφτουν σε ναρκοπέδιο και αρκετά καταστρέφονται. Όσοι επιζούν παραμένουν εκεί τη νύχτα. Το πρωί ακολουθεί εχθρική αναγνώριση με δύο αυτοκίνητα που πέφτουν πάλι σε ναρκοπέδιο και ανατινάσσονται. Οι Γερμανοί που επιχειρούν να πλαγιοκοπήσουν την ενέδρα πέφτουν στο ναρκοπέδιο της πλαγιάς. Όσοι διασώζονται πυροβολούνται από τους αντάρτες.
Συνέλευση με αντάρτες και ντόπιους. Στο πανό γράφει “Στους Κάμπους βροντάει το κανόνι – Ζήτω ο θρυλικός ΕΛΑΣ – Λευτεριά ή Θάνατος”
Αναχαίτισαν 600 ναζί
Είναι οι μέρες που οι αντάρτες τρέπουν σε φυγή προς τα ριζά Πηλίου του Γερμανούς. Κατά την οπισθοχώρησή τους οι ναζί γνωρίζουν ένα ακόμη πατατράκ το βράδυ της 30ής Μαρτίου, καθώς 100 οχήματά τους που κατευθύνονται προς την Κερασιά πέφτουν πάλι σε πεδίο με νάρκες.
Μία ακόμη καθοριστική μάχη δίνεται στην Κάτω Ράχη. Οι ναζί επιδιώκουν να καταλάβουν τα Κοκκινόγεια με την υποστήριξη πέντε πυροβόλων. Η μάχη διαρκεί έξι ώρες, τα τμήματα του ΕΛΑΣ αντέχουν και αναχαιτίζουν την επίθεση 600 ναζί.
Στη συνέχεια άλλη ομάδα των ναζί με την υποστήριξη επτά πυροβόλων και όλμων πραγματοποιεί νέα επίθεση και καταφέρνει να διεισδύσει σε σημεία που κατέχουν αντάρτες. Οι συνθήκες είναι πολύ δύσκολες, καθώς είναι στρωμένο μισό μέτρο χιόνι και το κρύο είναι τσουχτερό αφού οι μάχες γίνονται σε υψόμετρο 1.050 μέτρων. Την ίδια ώρα οι αντάρτες δέχονται καταιγιστικούς βομβαρδισμούς από τα αεροπλάνα. Όμως, αντέχουν.
Με μεγάλη επιμονή κατορθώνουν να μην ανέβουν οι ναζί στα Κοκκινόγεια και προκαλούν μεγάλες απώλειες στους Γερμανούς, που μετρούν 80 νεκρούς και 9 τραυματίες. Από τους αντάρτες πεθαίνουν 5 μαχητές του ΕΛΑΣ και δύο του εφεδρικού στρατού, ενώ 9 τραυματίζονται. Από την περιοχή αναχωρούν χωρίς επιτυχία οι Γερμανοί με 202 αυτοκίνητα, 7 πυροβόλα, 15 μοτοσυκλέτες και 4 τανκς. Στα Κοκκινόγεια σήμερα υπάρχει τιμητική πλακέταςγια το Τάγμα Πηλίου του ΔΣΕ ύστερα από πρωτοβουλία του ΚΚΕ.
Γερμανοί στρατιώτες που αυτομόλησαν και τάχθηκαν στο πλευρό των ανταρτών. Όλες οι φωτογραφίες προέρχονται από το αρχείο Στουρνάρα.
Η τελική έκβαση
Τελικώς οι επιχειρήσεις κράτησαν 16 μέρες. Οι Γερμανοί, όπως σημειώνει ο Μπάμπης Αλεξάνδρου, δεν κέρδισαν τίποτα εκτός από νεκρούς και τραυματίες. Νικήθηκαν σχεδόν σε όλες τις συγκρούσεις με τους αντάρτες. Είχαν συνολικά 100 νεκρούς και 200 τραυματίες, ενώ ο ΕΛΑΣ 14 νεκρούς και 48 τραυματίες. Ωστόσο, παρά την ήττα, οι Γερμανοί άφησαν πίσω τους μεγάλες καταστροφές στα χωριά, τα οποία κατέκαψαν και ρήμαξαν όπως μπορούσαν.
Κάποια χωριά, όπως η Άνω Κερασιά, δεν επανήλθαν ποτέ στην προηγούμενη μορφή τους και χτίστηκαν αλλού. Τουλάχιστον, σε αντίθεση με τη Δράκεια, στην οποία είχαν εκτελεστεί 118 άτομα ως “αντίποινα” για τους 140 του γερμανικού στρατού από αντάρτες, αυτή τη φορά δεν υπήρξαν θύματα. Τα χωριά είχαν εκκενωθεί εγκαίρως και ο αριθμός των νεκρών ήταν περιορισμένος. Αφορούσε κυρίως ηλικιωμένους που δεν μπορούσαν να κινηθούν εύκολα.
Τοπική λαϊκή συνέλευση
Η 18χρονη που δεν σκότωσαν
Μπαίνοντας στο Πήλιο οι Γερμανοί αντίκριζαν χωριά φαντάσματα. Υπήρξε όμως μια κοπέλα που δεν κατάφερε να φύγει έγκαιρα, η Ειρήνη Μανώλη. “Όταν έφταναν στην Κερασιά, ένα κοριτσάκι γύρω στα 18 δεν μπόρεσε να ξεφύγει και το συνέλαβαν. Ο Γερμανός επικεφαλής το έβαλε σε ένα δωμάτιο και απέξω είχε φρουρό. Του έδιναν φαγητό κανονικά” λέει ο Μ. Αλεξάνδρου. Συνεχίζοντας την ιστορία αναφέρει πως οι Γερμανοί, αντί να τη σκοτώσουν αποχωρώντας, προσποιήθηκαν ότι τη δολοφόνησαν και την άφησαν να φύγει.
“Την ώρα που βγαίνανε από το χωριό, της λέει ο αξιωματικός δίπλα σε ένα χωράφι που έχει σιτηρά ‘θα πυροβολήσω στον αέρα (τάχα να φανεί ότι τη σκότωσε) κι εσύ θα πηδήξεις από το αυτοκίνητο’ Όπως κι έγινε. Υπήρχαν και σ’ αυτούς κάποιοι λίγοι με στοιχειώδη ανθρωπιά. Αν και δεν ξέρουμε ποτέ τι ακριβώς συνέβη και ποιοι ήταν οι λόγοι που δεν την εκτέλεσαν”. Άλλωστε χαρακτηριστικό της δράσης των ναζί είναι να μη δείχνουν έλεος σε κανέναν. Είναι επίσης η ίδια μεραρχία, λέει ο Μ. Αλεξάνδρου, που είχε διαπράξει το μεγάλο έγκλημα στην Κλεισούρα Καστοριάς, όπου εκτελέστηκαν 270 γυναίκες, παιδιά και γέροντες.
Εκδηλώσεις μνήμης
Από προχθές στην περιοχή έχει ξεκινήσει τριήμερο επετειακών δράσεων και εκδηλώσεων με αφορμή τη συμπλήρωση 75 χρόνων από την ολική καταστροφή των χωριών Άνω και Κάτω Κερασιά, του Βενετού και οικισμών του Δήμου Ρήγα Φεραίου. Με πρωτοβουλία του Κέντρου Ιστορίας και Πολιτισμού οι εκδηλώσεις περιλαμβάνουν ομιλίες, προσωπικές αφηγήσεις, έκθεση ανέκδοτων φωτογραφιών, προβολή ντοκιμαντέρ και επισκέψεις σε ιστορικούς χώρους.
Οι εκδηλώσεις έχουν πάρει διεθνή διάσταση, καθώς δίνουν το “παρών” η Γερμανίδα πρώην βουλευτής του Die Linke Ανέτε Γκρότε και ο Γερμανός ιστορικός Κριστόφ Γουστάβους. Χαιρετισμό μέσω βίντεο έχουν αποστείλει και άλλοι Γερμανοί – Ιταλικοί ιστορικοί.
*Το κείμενο δημοσιεύτηκε πρώτα στην Αυγή
Το 3point magazine είναι ένα οριζόντια δομημένο μέσο που πιστεύει ότι η γνώμη όλων έχει αξία και επιδιώκει την έκφρασή της. Επικροτεί τα σχόλια, την κριτική και την ελεύθερη έκφραση των αναγνωστών του επιδιώκοντας την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Σε μια εποχή όμως που ο διάλογος τείνει να γίνεται με όρους ανθρωποφαγίας και απαξίωσης προς πρόσωπα και θεσμούς, το 3point δεν επιθυμεί να συμμετέχει. Για τον λόγο αυτόν σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού, σεξιστικού περιεχομένου θα σβήνονται χωρίς ειδοποίηση του εκφραστή τους.
Ακόμα, το 3point magazine έχει θέσει εαυτόν απέναντι στο φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, σχόλια ανάλογου περιεχομένου θα έχουν την ίδια μοίρα με τα ανωτέρω, τη γνωριμία τους με το "delete".
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη του 3point.