Το τελευταίο διάστημα έχει ανοίξει ξανά μια κουβέντα, που δεν είναι καινούρια. Αφορμή στάθηκε η διακοπή της κυκλοφορίας του τραμ στο τμήμα Κασομούλη-Σύνταγμα, η οποία αποφασίστηκε από τους αρμόδιους φορείς εξαιτίας των σοβαρών βλαβών που εντοπίστηκαν στον υπόγειο αγωγό του Ιλισσού, ένα κομμάτι του οποίου περνά κάτω από τις γραμμές του τραμ.
Με αφορμή την εξέλιξη αυτή και κατόπιν μιας πρώτης εκτίμησης της κατάστασης από τους εμπλεκόμενους φορείς, ο πρόεδρος της Ανάπλασης Αθήνας (και υποψήφιος δήμαρχος Πειραιά) Νίκος Μπελαβίλας, διατύπωσε την πρόταση αντί να γίνει ένα κοστοβόρο έργο για τη συντήρηση του παμπάλαιου αγωγού που «φιλοξενεί» τον Ιλισσό κάτω από τη γη, να πραγματοποιηθεί η διάνοιξη του ποταμού από το ύψος περίπου της εκκλησίας της Αγίας Φωτεινής, μέχρι και το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, πάνω στο χώρο πρασίνου της Καλλιρόης, εκεί από όπου σήμερα περνά το τραμ.
Πρόκειται για μια ιδέα πρωτότυπη, με πολλαπλά θετικά αποτελέσματα στο περιβάλλον της περιοχής. Βέβαια, για όλα αυτά είναι καλύτερα να μιλήσουν πρώτα οι ειδικοί επιστήμονες και ο γράφων δεν ανήκει σε αυτούς. Καταθέτω την άποψή μου ως κάτοικος που γεννήθηκε και μεγάλωσε στην περιοχή αυτή, που ζει και κινείται εκεί καθημερινά.
Το τελευταίο διάστημα έχουν δημοσιευθεί διάφορες παρεμβάσεις που εκφράζουν έντονη επιφύλαξη έως και εχθρική διάθεση απέναντι στην ιδέα της διάνοιξης της κοίτης του ποταμού. Ξεκινώντας επομένως «από την ανάποδη», αισθάνομαι την ανάγκη να εκφράσω ορισμένες σκέψεις αναφορικά με τις αντιρρήσεις που έχουν διατυπωθεί.
Αντίρρηση 1η: Ο Ιλισσός δεν είναι πλέον ποτάμι, δεν έχει ροή. Τι ακριβώς θα αποκαλύψουμε;
Πέρα από τις επιστημονικές παρατηρήσεις σχετικά με τη σημερινή ροή του Ιλισσού, η αφετηρία αυτής της άποψης μοιάζει συχνά προβληματική. Ο Ιλισσός ποτέ δεν ήταν ποτάμι «ευρωπαϊκού τύπου», σαν αυτά δηλαδή που διασχίζουν τις ευρωπαϊκές μητροπόλεις. Δεν είναι όμως και αυτή συνολικά η φυσιογνωμία του υδροφόρου ορίζοντα της Αθήνας.
Ο Ιλισσός, όπως πολλά άλλα ποτάμια που διατρέχουν από την αρχαιότητα την πόλη της Αθήνας, ήταν ποτάμι με ροή περιστασιακή. Αποστραγγίζει τις πλαγιές του Υμηττού, έχει μικρό πλάτος και η ένταση της ροής του εξαρτιόταν από τα καιρικά φαινόμενα. Δεν ήταν ποτέ Σηκουάνας, ούτε Τάμεσης. Συνεπώς, οποιαδήποτε συζήτηση για τη διάνοιξη της κοίτης του, προτού βασιστεί στο τι είναι σήμερα ο Ιλισσός πρέπει πρώτα να βασιστεί στο τι ήταν πάντα.
Έχει όμως σήμερα ροή ο Ιλισσός; Έχει ροή. Το γεγονός ότι έχει πλέον συνδεθεί με το υπόγειο δίκτυο των αστικών λυμάτων, είναι σημαντικό πρόβλημα που πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη σε οποιοδήποτε μελλοντικό σχέδιο. Δεν σημαίνει όμως αυτό ότι το φυσικό σύστημα του ποταμού έχει πάψει να υπάρχει. Σημαίνει ότι οποιοδήποτε σχέδιο για τη διάνοιξη του Ιλισσού, οφείλει να συμπεριλάβει μία τέτοια επιστημονική προετοιμασία και αντίστοιχες παρεμβάσεις, ώστε να διαχωριστεί η ροή του ποταμού από λύματα και αστικά απόβλητα.
Το γεγονός, παρ’ όλα αυτά, ότι ο Ιλισσός μπορεί να έχει μικρή η περιστασιακή ροή δεν μειώνει τη σημασία μίας πολύ σημαντικής παρέμβασης που μπορεί να γίνει στην περιοχή, για την ανάδειξη του φυσικού στοιχείου και για τη διαμόρφωση του χώρου γύρω από την κοίτη του ποταμού.
Αντίρρηση 2η: Και τι θα γίνει με το τραμ;
Προφανώς, η αποκάλυψη της κοίτης του Ιλισσού, με βάση το σχέδιο που έχει δημοσιεύσει η Ανάπλαση Αθήνας, έχει άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις στο συγκοινωνιακό περιβάλλον της περιοχής.
Το τραμ, το οποίο σήμερα περνά πάνω ακριβώς από την υπόγεια κοίτη του ποταμού –στη νησίδα της Καλλιρόης- για να συνεχίσει στην Αρδηττού, στη Βασ. Όλγας και από εκεί στο Σύνταγμα (ή αντίθετα), πρέπει να αλλάξει τη διαδρομή του, εάν στο ίδιο σημείο εμφανιστεί ο Ιλισσός. Η διαδρομή που προτείνεται, είναι αυτή που είχε προταθεί αρχικά πριν το 2004 και είχε απορριφθεί τότε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ): να πηγαίνει το τραμ από το Νέο Κόσμο στη Συγγρού και από εκεί απευθείας στην Αμαλίας και στο Σύνταγμα. Το ΚΑΣ είχε απορρίψει τη διαδρομή αυτή, υποστηρίζοντας ότι η διέλευση του τραμ σε πολύ μικρή απόσταση από την Πύλη του Αδριανού και τον αρχαιολογικό χώρο του Ολυμπίου Διός θα προκαλούσε κραδασμούς επικίνδυνους για τα μνημεία.
Το ενδεχόμενο αυτό σήμερα θεωρείται ότι μπορεί εύκολα να ξεπεραστεί από την εξέλιξη της τεχνολογίας (ενώ πολλοί αμφισβητούν και τη βασιμότητα των ισχυρισμών του 2004). Η προστασία των αρχαιοτήτων φαίνεται ότι μπορεί να διασφαλιστεί.
Από εκεί και πέρα, ο συγκοινωνιακός παράγοντας είναι ίσως ο πιο σοβαρός. Κι αυτό που σίγουρα χρειάζεται είναι εκτενής συγκοινωνιακή μελέτη, προκειμένου να διαπιστωθούν οι επιπτώσεις της διέλευσης του τραμ από τη Συγγρού και της ενδεχόμενης επιβάρυνσης που μπορεί να έχουν τα σημεία εκείνα οδικής κυκλοφορίας (Καλλιρόης) όπου θα αποκαλυφθεί η κοίτη.
Πάντως, αυτό που τονίζεται από τους αρμόδιους φορείς, είναι ότι η επισκευή της υπόγειας «πλάκας» του Ιλισσού, που είναι προϋπόθεση για την επαναλειτουργία του τραμ, δεν είναι έργο εύκολο και γρήγορο, ούτε φτηνό, καθώς οι βλάβες σε έναν αγωγό που είχε μείνει χωρίς συντήρηση από τη δεκαετία του ’50 είναι πολύ σοβαρές και πιθανότατα χρειάζεται η πλήρης αντικατάστασή του. Κι αυτό χρειάζεται να σημειωθεί, καθώς έχει εκφραστεί η υπόνοια ότι η συζήτηση για τον Ιλισσό αποτελεί άλλοθι για να καθυστερήσει η επισκευή και η επαναλειτουργία της γραμμής του τραμ.
Ωστόσο, αυτό που ίσως δεν λαμβάνεται υπόψη είναι ότι το σχέδιο για τον Ιλισσό λειτουργεί υποστηρικτικά στην προοπτική για την όσο το δυνατόν πιο σύντομη επαναλειτουργία του τραμ (και την οργάνωση του ευρύτερου συγκοινωνιακού δικτύου). Γιατί ενδεχομένως να αποτελεί μια πιο εύκολη, φτηνή και φιλική στο περιβάλλον λύση, σε σχέση με άλλες, για τη διαχείριση ενός εγκιβωτισμένου αγωγού που έχει πια ρημάξει και έχει γίνει επικίνδυνος.
Γιατί όμως χρειάζεται να αποκαλυφθεί ο Ιλισσός;
Οι λόγοι είναι πολλοί.
Γιατί η τμηματική αποκάλυψη της κοίτης ποταμών που «χάθηκαν» κάτω από ένα πολύ συγκεκριμένο μοντέλο αστικής ανάπτυξης των προηγούμενων δεκαετιών είναι μία τάση που ακολουθείται όλο και πιο έντονα σε πόλεις της Ευρώπης και των ΗΠΑ.
Γιατί δίνει δυνατότητες για περισσότερο πράσινο στην πόλη.
Γιατί η στήριξη και η ανάδειξη των φυσικών στοιχείων στο αστικό τοπίο, αποτελεί πρακτική που επιτάσσει η εποχή. Η ανάγκη περιορισμού των πηγών ρύπανσης, της διεύρυνσης χρήσης των φυσικών υλικών, είναι κεντρικό στοιχείο της θωράκισης των πόλεων απέναντι στην κλιματική αλλαγή: και όσον αφορά την αναστροφή της κλιματικής αλλαγής αλλά και όσον αφορά την αντιμετώπιση των αποτελεσμάτων της.
Στην Αττική, το μπάζωμα των ρεμάτων και των ποταμών, μια διαδικασία ιστορική, έχει ήδη προκαλέσει αποτελέσματα. Αλλού τα αποτελέσματα υπήρξαν δραματικά, όπως στη Μάνδρα. Αλλού είναι σοβαρά και επικίνδυνα, όπως στην περίπτωση της κοίτης του Ιλισσού, όταν ένα πάρκινγκ αυτοκινήτων σχεδόν «βούλιαξε» στην Καλλιθέα ή όταν διαπιστώθηκαν οι ρηγματώσεις στο χώρο διέλευσης του τραμ. Η διάνοιξη της κοίτης λειτουργεί και ως έργο αντιπλημμυρικής προστασίας.
Επιπλέον, ο Ιλισσός έχει νόημα να αποκαλυφθεί γιατί σε ένα κομμάτι της περιοχής για την οποία συζητάμε, η κοίτη του υπάρχει μέχρι σήμερα! Στο ύψος της Αγίας Φωτεινής στο Μετς, η κοίτη του ποταμού επιβιώνει. Επομένως, το σχέδιο για την αποκάλυψή του, θα βοηθήσει να αναδειχθεί ένα τμήμα που συνεχίζει να υπάρχει.
Η κοίτη είναι εκεί. Μπαζωμένη, «ταλαιπωρημένη», συχνά γεμάτη σκουπίδια και εγκαταλελειμμένη. Παρ’ όλα αυτά γύρω της απλώνεται μέχρι σήμερα ένας εξαιρετικός χώρος φυσικού πρασίνου, καταδεικνύοντας ότι το ποτάμι δεν είναι μόνο το νερό αλλά και ένα ολόκληρο οικοσύστημα.
Βέβαια, το ενδιαφέρον του χώρου αυτού δεν είναι μόνο φυσικό. Γύρω από την κοίτη του Ιλισσού υφίστανται διάφοροι αρχαιολογικοί χώροι που βρίσκονται σε άμεση σύνδεση με το ποτάμι. Το ιερό του Πανός, ο αρχαίος βράχος πάνω από το ιερό, που «παρεμβάλλεται με βία» στην οδό Αρδηττού, ο ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος, δεν θα υπήρχαν εκεί αν δεν υπήρχε το ποτάμι. Εκεί υπάρχει ακόμα το παλιό τρίτοξο γεφύρι, το μοναδικό παλιό γεφύρι του Ιλισσού που έχει επιβιώσει, και χρονολογείται από την περίοδο του Όθωνα! Ένα από τα ελάχιστα απομεινάρια της οθωνικής περιόδου στην Αθήνα υπάρχει τσιμεντωμένο κάτω από την οδό Αθανασίου Διάκου!
Επομένως, η ανάδειξη της κοίτης του Ιλισσού στην περιοχή αυτή (ανα)συγκροτεί μία φυσική και πολιτιστική ενότητα εξαιρετικής σημασίας. Και αναδεικνύει ένα υπέροχο σημείο για στάση και περίπατο εκεί ακριβώς που ολοκληρώνεται η γνωστή διαδρομή της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων. Το τμήμα του ποταμού που προορίζεται να αποκαλυφθεί στην Καλλιρόης, μπορεί να λειτουργήσει, με την κατάλληλη παρέμβαση, ως σημείο αναφοράς για τη διαμόρφωση μιας νέας περιπατητικής διαδρομής.
Η συζήτηση για την αποκάλυψη του Ιλισσού αδικείται, όταν λέγεται ότι προωθείται μόνο από ανάγκες αισθητικής ή από μια νοσταλγία για την αναβίωση της παλιάς Αθήνας. Δεν βοηθούν όμως και τα διάφορα σουρεαλιστικά φωτομοντάζ, με γαλάζια ποταμάκια και λιμνούλες που συνοδεύουν συχνά τα ρεπορτάζ για τον Ιλισσό.
Χωρίς, από την άλλη, να σημαίνει αυτό ότι και το ζήτημα της αισθητικής δεν είναι σημαντικό σε μια πόλη που μάλλον την έχει ανάγκη, και ότι η αποκάλυψη του ποταμιού δεν μπορεί να συμβάλλει στον τομέα αυτό.
Το γεγονός ότι η Ανάπλαση Αθήνας μελετά τη συγκεκριμένη ιδέα είναι οπωσδήποτε μια καλή είδηση. Δεν αφορά όμως μόνο την Ανάπλαση ΑΕ. Επιστήμονες, συλλογικότητες και κάτοικοι μπορούν και πρέπει να συμβάλουν στην επεξεργασία ενός σχεδίου για την ανάπλαση της περιοχής, το οποίο ίσως υπερβαίνει όσα έχουμε συνηθίσει, αλλά μπορεί να αλλάξει πραγματικά προς το καλύτερο την όψη της πόλης σε ένα τόσο ιστορικό και κομβικό σημείο.
Τέλος, η επόμενη δημοτική αρχή της Αθήνας αλλά και η 2η Δημοτική Κοινότητα χρειάζεται να ενδιαφερθούν για τη συζήτηση αναφορικά με το άνοιγμα του Ιλισσού και να εμπλακούν ενεργά σε αυτήν.
*Ο Γιώργος Διάκος είναι δημοσιογράφος και υποψήφιος για τη 2η Δημοτική Κοινότητα του Δήμου Αθηναίων με την Ανοιχτή Πόλη και το Νάσο Ηλιόπουλο.
Το 3point magazine είναι ένα οριζόντια δομημένο μέσο που πιστεύει ότι η γνώμη όλων έχει αξία και επιδιώκει την έκφρασή της. Επικροτεί τα σχόλια, την κριτική και την ελεύθερη έκφραση των αναγνωστών του επιδιώκοντας την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Σε μια εποχή όμως που ο διάλογος τείνει να γίνεται με όρους ανθρωποφαγίας και απαξίωσης προς πρόσωπα και θεσμούς, το 3point δεν επιθυμεί να συμμετέχει. Για τον λόγο αυτόν σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού, σεξιστικού περιεχομένου θα σβήνονται χωρίς ειδοποίηση του εκφραστή τους.
Ακόμα, το 3point magazine έχει θέσει εαυτόν απέναντι στο φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, σχόλια ανάλογου περιεχομένου θα έχουν την ίδια μοίρα με τα ανωτέρω, τη γνωριμία τους με το "delete".
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη του 3point.