του Γιάννη Σκαρπέλου*
Το ενδιαφέρον για την είδηση νομιμοποίησε στο παρελθόν την αποτύπωση δραματικών γεγονότων, με τρόπο που προκαλούσε την αισθητική της εποχής. Είναι χαρακτηριστικές οι φωτογραφίες που δημοσιεύτηκαν για παράδειγμα μετά τη μάχη του Γκέτισμπεργκ, την περίφημη 4η Ιουλίου 1863, και στις οποίες για πρώτη φορά απεικονίζονται διαμελισμένα πτώματα στρατιωτών, κάτω από τίτλους που αναφέρονται στη «Σοδειά του Θανάτου».
Ο στόχος των φωτογράφων είναι σαφής: μέσα από την αποτύπωση της φρίκης ελπίζουν να συνταράξουν την κοινωνία, να την προκαλέσουν να απομακρυνθεί από τις θανάσιμες επιλογές της.
Αν παρακολουθήσει κανείς την ιστορία των βραβευμένων με Pulitzer φωτογραφιών στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, θα δει όλο και περισσότερο εικόνες που δεν περιορίζονται στην αποτύπωση του αποτελέσματος, αλλά κινούνται στην κατεύθυνση απαθανάτισης της βίαιης πράξης.
Το ζητούμενο της φωτοειδησεογραφικής αναπαράστασης δεν είναι πια ο βίαιος θάνατος, αλλά το βιαίως θνήσκειν και η βία που οδηγεί στον θάνατο. Μέσα από τη βράβευσή τους, οι εικόνες αυτές γίνονται κάτι σαν «κοινός τόπος», πολλαπλασιάζονται σε όλα τα διαθέσιμα μέσα: στη φωτογραφία, στον κινηματογράφο, στην τηλεόραση.
Έτσι, από την εικόνα που τεκμηριώνει τον κοινωνικό πόνο και το συλλογικό τρόμο, περάσαμε σε εικόνες που αναδιπλασιάζουν, που δημιουργούν προσομοιώσεις όσων μας πονάνε ευελπιστώντας να μας τρομάξουν λίγο παραπάνω. Το αποτέλεσμα είναι η τοξική εξοικείωση με τέτοιες εικόνες, σε βαθμό που δεν παράγουν πλέον κανένα αποτέλεσμα στο κοινωνικό σώμα.
Ο πόνος, ο θάνατος, η δυστυχία είναι πλέον αδιάφορα. Περνούν από το οπτικό μας πεδίο, χωρίς να προκαλούν κάποιο έντονο συναίσθημα. Ζώντας όμως σε μια συναισθηματικά ευνουχισμένη κοινωνία, επιζητούμε κάτι που θα κατορθώσει να επανενεργοποιήσει το συναίσθημα: εγκλωβιζόμαστε στον φαύλο κύκλο.
Ο αναδιπλασιασμός, που προσπαθεί να πετύχει ένα αποτέλεσμα υπερβαίνοντας τα όρια του κορεσμού, έφτασε στην αποκορύφωσή του με τη μετάδοση των εικόνων της 11ης Σεπτεμβρίου 2001. Η χωρίς σταματημό επανάληψη των ίδιων εικόνων από όλα τα μέσα επί ημέρες, είχε σαν αποτέλεσμα τη μεγέθυνση του γεγονότος.
Για καθέναν από τους θεατές, εκατοντάδες ήταν τα αεροπλάνα που επιτέθηκαν στους δίδυμους πύργους. Η επίθεση δεν συντελέστηκε μέσα σε ένα σύντομο διάστημα, αλλά διήρκεσε ημέρες, εβδομάδες – ίσως να διαρκεί ακόμα.
Με την έλευση του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, το όνειρο μιας δημοσιογραφίας των πολιτών έδωσε σε όλους μας τα εργαλεία της δουλειάς του φωτορεπόρτερ. Τα εργαλεία, όμως, χωρίς τη δεοντολογία, χωρίς την επαγγελματική ηθική, χωρίς την παιδεία που απαιτείται για να δημιουργήσει κανείς εικόνες για να «καταναλωθούν» από το σύνολο.
Έτσι, από θεατές του πόνου των άλλων – για να θυμηθούμε τη συγκλονιστική αφήγηση της Susan Sontag – γίναμε συμμέτοχοι στη θεαματικοποίησή του. Και μάλιστα, συμμέτοχοι χωρίς αναστολές, έτοιμοι να κάνουμε τα πάντα για να πετύχουμε όχι Pulitzer αλλά τα like της μικρής μας κοινότητας.
Ο θάνατος, τότε, γίνεται απλά ένα πρόσχημα – το υψηλότερο – για την ανάδειξη του ναρκισσισμού μας. Ο πόνος, μια αφορμή για ένα ακόμη ευφυολόγημα. Η καταστροφή, παιδική χαρά της «δημιουργικότητας».
Αν η διαρκής θέαση του θανάτου και του πόνου προετοιμάζει προσωπικότητες δεκτικές στον αυταρχισμό, η ενασχόληση με το θάνατο ως θέαμα και ως αφορμή οδηγεί την προετοιμασία στην ολοκλήρωσή της: ένα από τα έσχατα όρια έχει καταργηθεί, «τέλος του καλού και του κακού, του ωραίου και του άσχημου» (όπως θα έλεγε ο Φλομπέρ), αλλά κυρίως τέλος της ηθικής που άφηνε τον θάνατο έξω από τα τερτίπια της αυτό-προβολής.
*Ο Γιάννης Σκαρπέλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Οπτικού Πολιτισμού, στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου.
**Η φωτογραφία είναι του Στέλιου Μισινα/EUROKINISSI.
Το διαβάσαμε πρώτα εδώ.
Το 3point magazine είναι ένα οριζόντια δομημένο μέσο που πιστεύει ότι η γνώμη όλων έχει αξία και επιδιώκει την έκφρασή της. Επικροτεί τα σχόλια, την κριτική και την ελεύθερη έκφραση των αναγνωστών του επιδιώκοντας την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Σε μια εποχή όμως που ο διάλογος τείνει να γίνεται με όρους ανθρωποφαγίας και απαξίωσης προς πρόσωπα και θεσμούς, το 3point δεν επιθυμεί να συμμετέχει. Για τον λόγο αυτόν σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού, σεξιστικού περιεχομένου θα σβήνονται χωρίς ειδοποίηση του εκφραστή τους.
Ακόμα, το 3point magazine έχει θέσει εαυτόν απέναντι στο φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, σχόλια ανάλογου περιεχομένου θα έχουν την ίδια μοίρα με τα ανωτέρω, τη γνωριμία τους με το "delete".
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη του 3point.