Η οριακή κοινωνία

Ψυχοκοινωνικές συνέπειες της Διαχείρισης της πανδημίας

Φαίνεται ήδη πως η πανδημία και τα προστατευτικά μέτρα που την συνόδευσαν χάριν της προστασίας της Δημόσιας Υγείας, τείνουν να διαμορφώνουν τόσο ένα νέο κοινωνικό πλαίσιο, όσο και έναν νέο ανθρωπολογικό τύπο, μέσα σ’ αυτό.

Κύριο χαρακτηριστικό και των δυο, δηλαδή του «συλλογικού» και του «ατομικού» που διαμορφώνεται, είναι ο επανακαθορισμός ή καλύτερα η επανασυγκρότηση των Ορίων τους, έτσι που μάλλον μπορούμε πλέον να μιλάμε για Οριακό άνθρωπο και συνακόλουθα Οριακή κοινωνία.

Ενδεικτικά παραδείγματα της επαναδιαμόρφωσης των Ορίων, αποτελούν μεταξύ άλλων:

• Η συγχώνευση των ορίων μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, καθώς από την μία ο δημόσιος χώρος, όχι μόνο αδειάζει λόγω των περιορισμών αλλά και παρέχεται η νομική δυνατότητα στους μηχανισμούς του κράτους να «ελέγχουν» τον ιδιωτικό χώρο όσον αφορά την εναρμόνιση του ατόμου με τα προβλεπόμενα μέτρα. Έτσι κι αλλιώς βέβαια τα ψηφιακό κράτος της επιτήρησης κινείται προς την ίδια κατεύθυνση πλήρους ελέγχου, όχι μόνο του ιδιωτικού πεδίου αλλά ακόμη και του ψυχικού πεδίου (under the skin control) του ατόμου.
• Η συγχώνευση των ορίων μεταξύ χρόνου εργασίας και ελεύθερου χρόνου μέσω της τηλεργασίας, έτσι που όχι μόνο να επιβεβαιώνεται το «όσο πιο κοντά το κρεβάτι με την δουλειά, τόσο χειρότερα για το κρεβάτι και τόσο καλύτερα για τη δουλειά», αλλά και να εμφανίζεται ακόμη ένα νέο αιτούμενο δικαίωμα στη θέση μιας καταργημένης ελευθερίας, το δικαίωμα στην (διαδικτυακή) αποσύνδεση.
• Η παραβίαση των ορίων του σωματικού Εαυτού με τις επιβαλλόμενες στερήσεις-περιορισμούς της σωματικής επαφής και εγγύτητας, τον έλεγχο της αναπνοής (μάσκες κ.λπ.), αλλά και σωρεία επιβαλλόμενων ή επιβεβλημένων ιατρικών πράξεων, όπως τεστ, εμβόλια, διασωληνώσεις.
• Ο επαναπροσδιορισμός και ετεροκαθορισμός της ιεράρχησης των υπαρξιακών αναγκών, έτσι ώστε η μονοδιάστατη σωματική-βιολογική υγεία/ασφάλεια να αναδεικνύεται ως υπέρτερη όλων. Με τον τρόπο αυτό η οριοθέτηση των υπαρξιακών αναγκών, η απόδοση προσοχής στις ατομικές ανάγκες ενός εκάστου, οφείλει να υπακούει-συμμορφώνεται με την κυρίαρχη ιεράρχηση.
• Η αστυνομικά επιβεβλημένη υποχρεωτικότητα υπερ-εξήγησης σε περίπτωση διαφοροποίησης των τεθέντων ορίων (χρόνου, τόπου, σκοπού μετακίνησης κ.λπ.) ή η ενοχοποίηση και η ποινή σε περίπτωση παράβασης.
• Η συστηματική καταστολή της αυτό-έκφρασης, η καταδίκη στη σιωπή, των όποιων σκέψεων ή συναισθημάτων που δεν συνάδουν ή βλέπουν με σκεπτικισμό την κυρίαρχη αφήγηση και ο συναφής φόβος έκθεσης ή γελοιοποίησης (ψεκασμένοι κ.λπ.).
• Τα κυρίαρχα όρια των κρουσμάτων, τεστ, νοσούντων, διασωληνωμένων και θανάτων, η στατιστική της πανδημίας, δηλαδή, και τα «όρια» συναγερμού.
• Τα χωρικά όρια της απόστασης έναντι του Άλλου, η κοινωνική αποστασιοποίηση, τα χωρικά όρια της μετακίνησης εκτός νομού, τα χρονικά όρια εξόδου, τα χρονικά όρια διακοπής της ελεύθερης μετακίνησης και όρια έναρξης της κυκλοφορίας (care few) και λοιπά και λοιπά. Κοντολογίς, η ανθρώπινη ζωή οριοθετείται πλέον κρατικά με αδιανόητα, πριν ένα χρόνο, όρια.

Όμως, αυτές οι παραβιάσεις των Ορίων του Εαυτού, δεν μπορεί παρά να επηρεάζουν αρνητικά το σύστημα αυτορύθμισης του ατόμου, σε

(α) συναισθηματικό επίπεδο, με την εκδήλωση συχνά ανάρμοστου, έντονου θυμού ή δυσκολίας ελέγχου του θυμού, αίσθημα κενού και εν γένει αστάθεια του συναισθήματος,

(β) γνωσιακό επίπεδο, με την απορρύθμιση της σκέψης, παροδικές ή μονιμότερες παρανοϊκές-παραληρητικές ιδέες -όπως για παράδειγμα οι θεωρίες συνομωσίας-, συμπτώματα αποσύνδεσης ή άρνησης και πιθανόν διαταραγμένη και ασταθή εικόνα ή αίσθηση του εαυτού. Άλλωστε, από μια κάπως ψυχαναλυτική οπτική, ίσως ακόμη και το ίδιο το lockdown να είναι, σε συμβολικό επίπεδο, μιας τέτοιας μορφής «άρνηση» της απώλειας της προηγούμενης «κανονικότητας» της ζωής. Κατά κάποιον τρόπο το lockdown «σταματάει» τη ζωή όπως την ξέραμε, για να «βοηθηθούμε» συναισθηματικά στη διαχείριση της απώλειας της.

(γ) συμπεριφορικό επίπεδο, με την εκδήλωση παρορμητικότητας ακόμη και σε τομείς δυνητικά αυτοκαταστροφικούς, όπως για παράδειγμα οι πάσης φύσεως εξαρτήσεις (ψυχοτρόπα, αλκοόλ, διαδικτυακός τζόγος, ψυχοφάρμακα και λοιπά)

(δ) ως εκ τούτων και σε διαπροσωπικό επίπεδο, με την αύξηση των εντάσεων και της αστάθειας στις περισσότερο ή λιγότερο στενές διαπροσωπικές σχέσεις. Η αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας, για παράδειγμα, μπορεί να εξηγηθεί κάτω απ’ αυτό το πρίσμα.

Συμπεραίνεται έτσι, ότι αυτή η πολύπλευρη παραβίαση των Ορίων του Εαυτού, καθώς οδηγεί στην απορρύθμιση του ατόμου, μπορεί να:

• προκαλεί τελικά αισθήματα απόγνωσης και αναξιότητας,
• οδηγεί σε μια στρεβλωμένη και ά-χρονη αντίληψη του χρόνου,
• επιτείνει τους άκαμπτους, ανελαστικούς και διχοτομικούς (ασπρόμαυρους) τρόπους σκέψης και ερμηνείας του κόσμου, (έτσι πιθανόν μπορούμε να εξηγήσουμε και τις ακραίες διχαστικές κοινωνικές πολώσεις μεταξύ ορθολογιστών vs αρνητών κ.λπ.)
• διαμορφώνει μια ασταθή εικόνα του Εαυτού καθώς παρακάμπτονται ή αγνοούνται βασικά χαρακτηριστικά του ατόμου και μειώνεται δραστικά η ενημερότητα των όποιων δυσλειτουργιών του και η συνειδητοποίηση των ορίων και των επιθυμιών του
• τα όρια του εαυτού γίνονται ακόμη περισσότερο «θολά», δυσδιάκριτα ή ανύπαρκτα, καταδικάζοντας τον άνθρωπο σε υποταγή και συμμόρφωση.
• Διαμορφώνει με τον πόνο μια ελκυστική και όχι αποτρεπτική σχέση -όπως επέμεινε να κάνει η ναρκισσιστική περσόνα των προηγούμενων δεκαετιών- και άρα σε παραμέληση της προσωπικής υγείας, υπονόμευση της εργασίας του, περαιτέρω απομόνωση και καταστροφή των διαπροσωπικών σχέσεων, συνεχή αυτομομφή και εν γένει επικριτικότητα -όλων εναντίον όλων- και περαιτέρω έκθεση του Εαυτού σε επώδυνες καταστάσεις.
• «Εξοπλίζει» το άτομο με ένα ραντάρ διερεύνησης των κινήσεων του «εχθρού», καθώς ο οργανισμός χρειάζεται να υπερ-προστατευτεί έναντι απειλών, ακόμη και, πέραν της πανδημίας. Για το σκοπό αυτό ο Εαυτός τίθεται σε συνεχή υπερ-επαγρύπνηση, οπότε κάτω από αυτή την ψυχοσυναισθηματική πίεση, το άτομο μπορεί να υπερ-ελέγχεται συναισθηματικά αποσυνδεόμενο από τον ίδιο τον Εαυτό του και τα συναισθήματα του. Στη φάση αυτή το άτομο νιώθει κενό και συμμορφώνεται με μηχανικό-ρομποτικό τρόπο.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όπως κάθε κοινωνία αναπαράγεται και αναπαράγει την ίδια την κουλτούρα της, «εκπαιδεύοντας» τα μέλη της σε συγκεκριμένες νόρμες και τρόπους να σκέφτονται, να αισθάνονται και να συμπεριφέρονται, έτσι κι εδώ. Η διαχείριση της πανδημίας -και όχι η ίδια η πανδημία- εκπαιδεύει τον νέο ανθρωπολογικό τύπο, με τα χαρακτηριστικά που αναφέραμε προηγούμενα, γιατί αυτά ακριβώς χρειάζεται προκειμένου και η ίδια να αναπαραχθεί. Η οριακή κοινωνία. Μια κοινωνία στο μεταίχμιο μεταξύ ανθρώπου και μηχανής.

Παραφράζοντας τον Jules Henry (1963), από το κλασσικό έργο του «Culture Against Man», η προσωπικότητα του -όχι και πολύ μακρινού- αύριο, θα είναι το τελικό αποτέλεσμα όλων όσα πήγαν στραβά στην διαχείριση της Πανδημίας.

Αντώνης Ανδρουλιδάκης

MSc. Αναπτυξιακής & Κοινωνικής Ψυχολογίας- Διδάσκων Πανεπιστημίου Κύπρου

Μέλος του Δικτύου Διαλόγου, Έρευνας και Ανάλυσης για τη Δημόσια Υγεία (ΔΙΔΕΑΔΥ)