Ο αγώνας των ανταρτών για περίθαλψη στα χρόνια του Εμφυλίου

Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα που αντιμετώπιζε ο Δημοκρατικός Στρατός ήταν η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Οι ελλείψεις στα μέσα της δεκαετίας του 1940 ήταν τεράστιες, στο βουνό ήταν σχεδόν απόλυτες, οι ανάγκες μεγάλες, οι εχθροί πολλοί περισσότεροι. Παρ’ όλα αυτά η πίστη στο δίκιο του αγώνα ωθούσε τους αντάρτες να βρίσκουν συνεχώς νέες λύσεις και να διατηρούν την αντοχή τους απέναντι σε κάθε δυσκολία. Αξιοποιούσαν κάθε δεξιότητα και κυρίως κάθε ιδέα που μπορούσε να καλύψει την ένδεια των μέσων.

Γιατροί που απαρνήθηκαν μια άνετη ζωή, τραυματιοφορείς που κουβαλούσαν για χιλιόμετρα στους ώμους χτυπημένους μαχητές, νοσοκόμες με απαράμιλλη ψυχραιμία, συνέθεσαν το άγνωστο πρόσωπο του αγώνα στον Εμφύλιο.

Ακόμη και έχοντας «μονάχα ένα στηθοσκόπιο», όπως έλεγε ο αρχίατρος Νώντας Σακελλαρίου, κατάφερναν στο βουνό πάνω να σώζουν ζωές.

Σύντομα έμαθαν να λειτουργούν μέσα στα δάση και σε σπηλιές, με υλικά από τη φύση, νοσοκομεία, αναρρωτήρια και θαλάμους. Από εκεί πέρασαν χιλιάδες τραυματισμένοι αντάρτες που θεραπεύτηκαν, ακόμη και εχθροί.

Μπόρεσαν έτσι να αντέξουν σε ένα μακροχρόνιο αγώνα, παρότι ήταν αισθητά λιγότεροι σε σχέση με τους αντιπάλους τους στον κυβερνητικό στρατό και στα σώματα ασφαλείας.

Σύμφωνα με στοιχεία του δημοσιογράφου – ερευνητή Φοίβου Οικονομίδη που δημοσιεύει στο βιβλίο του “Η επανάσταση στην Ελλάδα – Το ΚΚΕ και οι ξένοι φίλοι” (εκδόσεις Λιβάνη), οι αντάρτες δεν ξεπερνούσαν τους 25.000 μαχητές, ενώ η κυβερνητική πλευρά μετρούσε 263.000 άτομα και διέθετε υπεροπλία.

Ορόσημο ώστε να διαμορφωθούν έτσι οι συσχετισμοί αποτέλεσε η Συμφωνία της Βάρκιζας στις 12 Φεβρουαρίου του 1945. Ο Φοίβος Οικονομίδης σημειώνει ότι “η Συμφωνία της Βάρκιζας κατοχύρωσε την κρατική εξουσία, που είχε πλέον το δικαίωμα της κλήτευσης προς στράτευση των νέων στον αναδιοργανούμενο ελληνικό στρατό. Η εκκένωση της υπαίθρου και η ανεμπόδιστη συνεχής κλήτευση των κλάσεων προς στράτευση στις τάξεις του ελληνικού στρατού αποτέλεσαν αθόρυβες σημαντικές νίκες του ελληνικού κράτους, που σε συνδυασμό και με άλλες συνέβαλαν στο τελικό αποτέλεσμα της εμφύλιας σύγκρουσης”.

Τις δυο διαφορετικές περιόδους για την περίθαλψη λόγω της εκκένωσης της υπαίθρου ανέδειξε στο βιβλίο του για τον υγειονομικό τομέα στον ΔΣ της Ρούμελης (εκδόσεις Εντός) ο Κώστας Πεντεδέκας, αντάρτης του ΔΣΕ, που έχει πια πεθάνει.

Γράφει, συγκεκριμένα. ότι οι τραυματίες του ΔΣΕ αντιμετωπίζονταν διαφορετικά το 1946 και στις αρχές του 1947 σε σχέση με αργότερα. Διαχωρίζει τη μία χρονική περίοδο από την άλλη, καθώς σημειώνει ότι το πρώτο διάστημα του Εμφυλίου βρίσκονταν “όλοι οι κάτοικοι στα χωριά” και μπορούσαν έτσι οι αντάρτες να βρουν πιο εύκολα περίθαλψη σε καθόδους από τα κρησφύγετα στο βουνό, αλλά και να έχουν υποστήριξη με φάρμακα και άλλα αγαθά. Στη συνέχεια όμως, “ο στρατός ερήμωσε τα χωριά από τις ορεινές περιοχές μετακινώντας τους βίαια προς τις πόλεις”.

Οι συνθήκες ήταν πάντως έτσι κι αλλιώς δύσκολες, καθώς οι αντάρτες κινούνταν κυρίως στο βουνό.

Στον πρώτο καιρό του αντάρτικου κινήματος, όταν αυτό εκφραζόταν μέσα από ανταρτοομάδες, η υγειονομική περίθαλψη ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, όπως σημειώνεται στον τόμο του “Ριζοσπάστη” για τα έργα και τις ημέρες του ΔΣΕ. Γιατροί στο βουνό δεν υπήρχαν και όσοι είχαν κάποιες γνώσεις νοσοκόμου μοιράζονταν στα τμήματα και αποτελούσαν μέρος της μάχιμης δύναμής τους, ενώ με τα νοσοκομειακά τους καθήκοντα ασχολούνταν μετά το τέλος των μαχών.

Ανύπαρκτο ήταν, σημειώνεται στο βιβλίο του “Ρ”, το φαρμακευτικό υλικό, αν και σε κάποιες περιπτώσεις γινόταν δυνατή η στοιχειώδης προμήθειά του μέσα από συνδέσμους με την Εθνική Αλληλεγγύη. Η οργάνωση της Εθνικής Αλληλεγγύης υπήρχε από την περίοδο της Κατοχής, πριν ακόμη σχηματιστεί το ΕΑΜ, και υποστήριζε από τότε τους διωκόμενους κομμουνιστές με νοσοκομειακή και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη.

Οι πρώτοι τρόποι περίθαλψης

Την πρώτη περίοδο, οι αντάρτες, χωρίς να έχουν γιατρούς δίπλα τους, προσπαθούσαν από μόνοι τους να βρίσκουν τρόπους ώστε να αντιμετωπίζουν τα τραύματα. Τις ελαφρές πληγές τις έπλεναν με νερό, με κρασί ή με λάδι και για επιδέσμους χρησιμοποιούσαν πανιά ή κομμάτια από ρούχα. Οι ελαφρά τραυματίες, σημειώνεται στον “Ρ”, ακολουθούσαν τα τμήματα, ενώ όσοι δεν μπορούσαν να μετακινηθούν, κρύβονταν σε μαντριά, σε σπηλιές ή στα δάση, με κίνδυνο να πέσουν στα χέρια του εχθρού. Μαζί τους κινδύνευαν και οι αντάρτες που τους φύλαγαν και απάρτιζαν την υποτυπώδη υγειονομική υπηρεσία που είχε σχηματιστεί τότε.

Από το καλοκαίρι του ’46 η κατάσταση άρχισε να αλλάζει. Η ανάπτυξη του αντάρτικου είχε ως αποτέλεσμα να βγουν στο βουνό οι πρώτοι γιατροί, όπως ο Νίκος Παλιούρας ή Κοκολιός και ο Βασίλης Δαδαλιάρης. Τους ακολούθησαν κι άλλοι, που θα μπορούσαν να είχαν μια σαφώς πιο εύκολη και άνετη ζωή, χωρίς φασαρίες και τον κίνδυνο να χάσουν τη ζωή τους. Ο Νώντας Σακελλαρίου, ο Τάκης Σκυφτής και ο Γιώργης Τζαμαλούκας ήταν ορισμένοι από αυτούς.

Δεν κράτησαν βέβαια όλοι την ίδια στάση. Σύμφωνα με μαρτυρία του υψηλόβαθμου αντάρτη Βασίλη Γκανάτσιου, γνωστός ως “Καπετάν Χείμαρρος”, 40 και πλέον γιατροί και κομματικά μέλη του κόμματος δεν βγήκαν ποτέ στο βουνό. “Ο Νώντας (Σακελλαρίου) που ήταν στο ΕΑΜ, αλλά όχι ακόμη μέλος του κόμματος, βγήκε αμέσως”, σημείωνε ο Καπετάν Χείμαρρος τον Αύγουστο του 2010, σε εκδήλωση που έγινε προς τιμήν του Ν. Σακελλαρίου. Ο παλιός αντάρτης, που έχει πια πεθάνει και αυτός (έφτασε τα 103 χρόνια ζωής), ανέφερε επίσης πως ο Σακελλαρίου είχε σημαντική θέση στη Φυματιολογική Κλινική στη Θεσσαλονίκη, όμως απαρνήθηκε τη σχετικά άνετη ζωή που του εξασφάλιζε και προσχώρησε πρώτα στις γραμμές του ΕΛΑΣ “για να εκπληρώσει από πολύ δυσκολότερη θέση το πατριωτικό του καθήκον”.

Η πλευρά των γιατρών

Για τις συνθήκες που βρήκε πάνω στο βουνό ο Νώντας Σακελλαρίου, που γεννήθηκε στα Κανάλια Καρδίτσας το 1901, είχε γράψει συγκεκριμένα: «Ο γιατρός στο αντάρτικο αντιμετωπίζει τις πιο στοιχειώδεις ελλείψεις. Στερείται τα πάντα. Έχει μονάχα ένα στηθοσκόπιο. Δεν έχει τη δυνατότητα να προμηθευτεί, να συμπληρώσει καμιά έλλειψή του. Έχει μονάχα τον βουνίσιο αέρα, την ελευθερία και τον ψυχωμένο αντάρτη, που στέκεται ατάραχος, τα υποφέρει όλα και με τη συμπεριφορά του δίνει κουράγιο στον γιατρό και τον βοηθά να τραβάει μπροστά». “Είναι πολύ για έναν γιατρό να βρίσκεται μπροστά σ’ έναν τραυματία, που το μάτι του ζητάει βοήθεια και μια γάζα, για να τον επιδέσεις – και συ να κάθεσαι, να τον βλέπεις, χωρίς να μπορείς να του προσφέρεις καμιά βοήθεια, να γυρίζεις πίσω σου να δεις κανένα κομμάτι πανί ή πουκάμισο, να το σχίσεις και να το χρησιμοποιήσεις για γάζα. Τέτοιες στιγμές στο αντάρτικο ήταν κάθε μέρα”.

Για τις συνθήκες υπό τις οποίες εργάζονταν οι γιατροί, ο Τάκης Σκυφτής είχε γράψει σχετικά: «Σε κάθε σχεδιαζόμενη επίθεση των τμημάτων, εγκαθιστούσαμε το χειρουργείο σε απόσταση μικρότερη από δύο ώρες μακριά από τον στόχο. Τοποθετούσαμε τέσσερα παλούκια στο έδαφος. Ξύλα και κλαδιά σχημάτιζαν το χειρουργικό τραπέζι, συνήθως κάτω από δέντρα – σπάνια σε σπίτι. Κλίβανος δεν υπήρχε, χειρουργικά γάντια δεν υπήρχαν (…). Πολλές φορές χειρουργούσαμε με κεριά τη νύχτα ή με λάμπες, αν είχαμε πετρέλαιο. Βράζαμε τα εργαλεία σε τέντζερη, βράζαμε και τις μπλούζες και πάντα τις φορούσαμε βρεγμένες – και όταν δεν είχαμε πακεταρισμένες αποστειρωμένες γάζες, βράζαμε και τις γάζες. Βοηθοί ήταν νοσοκόμες, όπως και ναρκωτές, που είχαν γίνει πολύτιμοι. Με αυτές τις συνθήκες γίνονταν όλες οι εγχειρήσεις – κοιλιάς, θώρακα, κρανίου. Πολλές φορές έπεφταν και σταγόνες βροχής ή φύλλα δέντρων στα τραύματα. Όποιος γιατρός δεν έζησε αυτή την ιατρική περιπέτεια, είναι δύσκολο να το πιστέψει».

Η πλευρά της νοσοκόμας

Αντίστοιχη αυταπάρνηση υπήρχε στις νοσοκόμες. Η Ελπίδα Φρεγγίδου – Μητρολιού, βοηθός χειρουργού, είχε δηλώσει σε ντοκιμαντέρ που δημοσιεύει τo 2016 η ιστοσελίδα 902.gr: “Εκεί κάτω που βοηθούσα τη νοσοκόμα να κάνουμε επιδέσεις στους τραυματίες, έρχεται ο διμοιρίτης με συντριπτικό κάταγμα στο δεξί χέρι. Τον επιδένω και παρακαλούσε από τον φούρνο, τα μαγειρεία, κάποιος, έστω και τραυματίας, να κρατήσει το ύψωμα που ήταν σημαντικό για τα υπόλοιπα τμήματα. Τότε εγώ τον είπα ‘είμαι νοσοκόμα ελεγκτής, αλλά είμαι διμοιρίτισσα. Θα πάω εγώ απάνω στο ύψωμα’”.

Η πλευρά του τραυματία

Ένας από τους πολλούς τραυματίες που υπήρξαν ήταν ο Δημήτρης Τζιβάρας, διμοιρίτης του ΔΣΕ στη Στερεά Ελλάδα. Τραυματίστηκε στο πόδι σε ύψωμα πάνω από το χωριό Λοκρίδα, από βολές του “Γαλατά”, αναγνωριστικού αεροπλάνου Χάρβαρτ. Στη μαρτυρία του στον Κώστα Πεντεδέκα, αναφέρει για την περίθαλψη που κατάφερε να έχει μετά από μέρες αναγκαστικών μετακινήσεων: “Όταν ήρθε η σειρά μου και το ξετύλιξε ο γιατρός από τις λουρίδες, βλέπουμε όλο το πόδι μου μπροστά στα δάχτυλα καλυμμένο από σκουλήκια με μέγεθος βελόνας από έλατα, να κινούνται σαν μελίσσι στα δέντρα… Ο γιατρός μού λέει: “Χτύπα το πόδι κάτω”. Χτυπάω τη φτέρνα και τα σκουλήκια σχηματίζουν ένα στρώμα. Το ξαναχτύπησα πιο πέρα. Συνέβη το ίδιο. Ο γιατρός το καθάρισε και το επέδεσε”.

Καθοριστικά για την υποστήριξη του υγειονομικού συστήματος του ΔΣΕ υπήρξαν τα νοσοκομεία που κατασκεύασε και οι υγειονομικές σχολές που δημιούργησε. Το μεγαλύτερο νοσοκομείο χτίστηκε στον Γράμμο. Νοσοκομεία χτίστηκαν επίσης στην περιοχή της Πρέσπας, στον Ταΰγετο, στο Βίτσι, στα Ψιανά, στο Ζαγόρι, στη Σπινάσα και σε πολλά ακόμα μέρη. Διαμορφώθηκαν μικροί θάλαμοι ακόμα και σε κορμούς δέντρων.

Από τη Σχολή Μεσαίων Υγειονομικών Στελεχών του ΔΣΕ που δημιουργήθηκε αποφοίτησαν συνολικά 152 άτομα και ονομάστηκαν ανθυπολοχαγοί της Υγειονομικής Υπηρεσίας. Αργότερα, ακολούθησε νέα σειρά με άλλους 75. Από τη Σχολή Νοσοκόμων αποφοίτησαν πάνω από 300 άντρες και γυναίκες.

Το αντάρτικο νοσοκομείο του Γράμμου

Η μεγαλύτερη νοσοκομειακή μονάδα ήταν στην περιοχή του Γράμμου. Για το νοσοκομείο που χτίστηκε στο Καταφύκι στο Λιανοτόπι αντλούμε σημαντικές πληροφορίες από τον αρχιτέκτονα – ερευνητή Γιώργη Κολιόπουλο.

Όπως έχει αναφέρει, όλα τα στοιχεία συνηγορούν ότι εμπνευστής όλων των χώρων περίθαλψης και νοσοκομειακής υποστήριξης ήταν ο Νώντας Σακελλαρίου. Στόχος των χώρων περίθαλψης ήταν η ταχύτατη αποκατάσταση των μαχητών. Σύμφωνα με την καταγραφή του Νώντα Σακελλαρίου για τη μεγάλη μάχη του Γράμμου, που κράτησε 70 μέρες κατά την εφαρμογή του σχεδίου “Κορωνίς” από τον κυβερνητικό στρατό, που λογάριαζε να συντρίψει τον ΔΣΕ σε 30 μέρες το πολύ, τραυματίστηκαν 4.000 μαχητές. Το 40% όλης της δύναμης. Από αυτούς, το 35% πήγε πάλι στα τμήματά του μετά από 25 ημέρες.

Νωρίτερα, βλέποντας οι αντάρτες ότι επέρχεται η λαίλαπα των επιθέσεων του κυβερνητικού στρατού, σημειώνει ο Γ. Κολιόπουλος, και με δεδομένο ότι τα χωριά ήταν άδεια, άρα δεν μπορούσε να ενισχυθεί περαιτέρω ο ΔΣΕ, έσπευσαν να κάνουν το νοσοκομείο για να περισώσουν τους διαθέσιμους μαχητές.

Τα βασικά κριτήρια για την επιλογή τοποθεσίας για την κατασκευή του νοσοκομείου ήταν το καλό νερό, η φυσική απόκρυψη και συγκλίνον -τρόπος του λέγειν- οδικό δίκτυο. Η διακομιδή έπρεπε να γίνεται ταχύτατα και ταυτόχρονα από πολλές μεριές. Ο Νώντας Σακελλαρίου ζήτησε από τον ημιονηγό, ονόματι Φορφόλια, που ήξερε τον Γράμμο σαν την τσέπη του να τον βοηθήσει και έτσι διάλεξε το κατάλληλο σημείο. Τα άλλα δύο κριτήρια καλύπτονταν από τα νερά του Αλιάκμονα, ενώ υπήρχε επίσης ασφαλής δασική κάλυψη χάρη στο φύλλωμα των δέντρων, τα κλαδιά των οποίων είχαν απόσταση από το έδαφος 5 με 6 μέτρα, οπότε μπορούσαν να γίνουν οι κατασκευές.

Οι αντάρτες κατάφεραν να χτίσουν το νοσοκομεία γιατί «ήταν γνώστες της παρτιζάνικης οικοδομικής, που ήταν η χρήση επιτόπιων υλικών, είχαν περίσσεια σε εργατικά χέρια και σχετική περίσσεια πρώτης ύλης (δέντρα, κλαδιά και πέτρες). Ένα στοιχείο τούς έλειπε για τη σύνδεση αυτών των υλικών και το βρήκαν στις κάντζες. Είναι τα πιόσχημα (σχήματος π) δίκαρφα που δένουν ακόμη και σήμερα οι υλοτόμοι, δύο κορμούς μεταξύ τους».

Οι κάντζες γίνονταν στη μικρολίμνη της Πρέσπας, όπου υπήρχε ένα σιδηρουργείο το οποίο τις κατασκεύαζε σωρηδόν για πολυβολεία, ορύγματα, νοσοκομεία και κάθε λογής κατασκευή.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία της Ευανθίας Ζωίδη, προϊσταμένης του νοσοκομείου στον Γιώργη Κολιόπουλο, οι χώροι νοσηλείας φιλοξενούσαν 20 άτομα. Οπότε είναι μάλλον υπερβολική η αναφορά που γίνεται για 1.500 κρεβάτια και αποτελεί περισσότερο ενθουσιώδη προσέγγιση παρά που ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ένα ακόμη στοιχείο που ενισχύσει την εκτίμηση είναι ότι δεν υπήρχε η σχετική διαθέσιμη επιφάνεια με βάση την έκταση που θα χρειαζόταν για να νοσηλευτεί τόσος κόσμος. Η δυναμικότητα του νοσοκομείου φαίνεται πως ήταν 500-600 τραυματιών. Το έργο, τέλος, υπολογίστηκε σε 18.888 μεροκάματα, που σημαίνει ότι για τις 35-40 μέρες που εργάστηκαν οι αντάρτες από τον Απρίλιο του ’48 έως τον Μάιο δούλευαν τέσσερις βάρδιες όλη τη μέρα.

Η περίθαλψη κυβερνητικού στρατιώτη

Ένα βαθιά συγκινητικό και ανθρώπινο συμβάν ανακάλεσε στη μνήμη του ο Καπετάν Χείμαρρος, που ολοκληρώνει την εικόνα από εκείνα τα γεγονότα. “Το 1948, κοντά στο χωριό Ζέρμα, κατά την επιχείρηση “Κορωνίς”, σε μια αντεπίθεση της 16ης ταξιαρχίας του Δημοκρατικού Στρατού, επανακαταλήφθηκε ένα ύψωμα. Κατά την υποχώρησή τους οι κυβερνητικοί εκτός από νεκρούς άφησαν και τραυματίες. Ένας τραυματίας βρισκόταν κοντά στις θέσεις του Δημοκρατικού Στρατού, κοντά ήταν όμως κι οι άλλοι. Ένας αντάρτης, ο Παναγιώτης Μιχαλόπουλος, πήγε προς το μέρος του τραυματία, βάλλονταν όμως. Άρπαξε τον τραυματία και τον έσυρε προς το μέρος μας, όμως χτυπήθηκε στο κεφάλι. Ο μεν στρατιώτης νοσηλεύτηκε, θεραπεύτηκε, έγινε καλά και έμεινε στο αντάρτικο. Ο Μιχαλόπουλος πέθανε, έδωσε τη ζωή του για τον εχθρό”.

*Το κείμενο δημοσιεύτηκε πρώτα στην Αυγή