Τι είναι αυτό που το λένε queer;

Βρήκαμε ένα παλιότερο κείμενο της Αφροδίτης Πολίτη για την Ελευθεροτύπια.

Ένα καλά εμπεριστατωμένο άρθρο, που απαντά σε πολλά ερωτήματα και απορίες γύρω από το θέμα και βοηθά στην αντιμετώπιση του ρατσισμού.

Η αντιμετώπιση της κοινωνικής βίας προϋποθέτει γνώση και το κείμενο της Αφ. Πολίτη βοηθά ώστε να αποφύγουμε την ημιμάθεια και να μάθουμε καλύτερα για τι παλεύουμε.

Τι είναι αυτό που το λένε queer;

Μπλέξαμε. Fucked up beyond any recognition, όπως θα ‘λεγε κι ένας φίλος. Και προσπαθούμε, μάλλον επί ματαίω, να εξηγήσουμε. Κάτω από το χαρακτηρισμό queer μπαίνουν όσοι θέλουν να ζουν πέρα από τις εξουσιαστικές κατηγοριοποιήσεις, χωρίς ταμπέλες «άντρας», «γυναίκα», «ομοφυλόφιλος». Αν νιώθεις queer είναι γιατί δεν απαντάς στα ερωτήματα «Τι είμαι; Γκέι, στρέιτ, τρανς;». Θέλεις απλώς να είσαι ο εαυτός σου. Διεκδικώντας το, όμως, βρίσκεσαι κάτω από μία άλλη ταμπέλα. Καταλάβατε; Μην απελπίζεστε. Διαβάστε και παρακάτω.

Το Stonewall δεν ήτανε γιορτή, ήτανε εξέγερση και πάλη ταξική». Οχι, αυτό δεν είναι ένα queer σύνθημα. Θα μπορούσε να είναι ελεύθερη απόδοση συνθημάτων queer ομάδων του εξωτερικού. Εξάλλου, κάθε χρόνο, στις καθιερωμένες πλέον Gay Pride παρελάσεις, οι πιο ριζοσπαστικές ομάδες που εκφράζονται ως queer παρεμβαίνουν με συνθήματα και πανό, όπως «Queer ανταρσία – Οχι γκέι καταναλωτισμός», «Το Stonewall ήταν απαγορευμένη δράση» και «Δεν υπάρχει περηφάνια στο απαρτχάιντ». Με την ονομασία Stonewall έχουν επικρατήσει να αναφέρονται οι ταραχές που ξεκίνησαν από το ομώνυμο νεοϋορκέζικο στέκι το 1969, από γκέι, τρανς και λεσβίες, έπειτα από επίθεση της αστυνομίας εναντίον τους.

Η επέτειος του Stonewall, που πλέον γιορτάζεται διεθνώς με πορείες υπερηφάνειας, σηματοδότησε τις απαρχές ενός νέου διεκδικητικού γκέι κινήματος, το οποίο σήμερα έχει έχει πλέον μετεξελιχθεί με τα αρχικά LGBT (Lesbian Gay Bisexual Trans) ή στα ελληνικά ΛΕΓΚΑΤ (Λεσβίες Γκέι Αμφί Τρανσέξουαλ).

Ας αφήσουμε, όμως, στην άκρη ακρωνύμια, ταμπέλες και κατηγοριοποιήσεις, και ας δούμε τι ακριβώς είναι το queer και γιατί πρέπει να μας ενδιαφέρει. Ενας από τους λόγους είναι ότι το queer κίνημα δεν αφορά μόνο τις σεξουαλικές μειονότητες ή, έστω, όσους η κοινωνία βαφτίζει σεξουαλικά παρεκκλίνοντες. Δεν είναι ένα κίνημα «ταυτοτήτων», ούτε μια φιλόξενη ομπρέλα που καλύπτει όλους τους «διαφορετι- κούς» για να μη βρέχονται από το ρατσισμό των «ετεροκανονικών», ενώ παράλληλα τους γκετοποιεί σε ένα βολικό κουτάκι. Αν η ιστορική αποστολή της εργατικής τάξης ήταν, σύμφωνα με τον Μαρξ, η κατάργηση των τάξεων, η χρησιμότητα της queer θεωρίας είναι να υπερβεί την περιχαράκωση σε σεξουαλικές και έμφυλες ταυτότητες, ασκώντας τους κριτική.

Πρώτη απ’ όλους η Τζούντιθ Μπάτλερ, η διασημότερη ίσως θεωρητικός του queer κινήματος, έχει επανειλημμένα τονίσει ότι η queer θεωρία δεν είναι αιώνια και αναλλοίωτη, ούτε ουσιολογική κατηγορία, αλλά ένα εργαλείο πολιτικού λόγου και δράσης ενάντια στην κυριαρχία, «ένα σημείο εκκίνησης σε μια στρατηγική συγκυρία».

Μπερδευτήκατε; Το ίδιο και αρκετοί αναγνώστες της αμερικανίδας θεωρητικού, η οποία καταφέρνει όχι μόνο να γοητεύει και να προκαλεί, αλλά να είναι παραδόξως εμπορική, παρά το σχετικά δύσκολο συγγραφικό της ύφος. Εξίσου δύσκολο, αν όχι ακατόρθωτο, είναι να δώσει κανείς έναν σύ- ντομο και μονοσήμαντο ορισμό του «queer» – μιας λέξης που στα αγγλικά σήμαινε αρχικά παράδοξος, αλλόκοτος, και η οποία χρησιμοποιήθηκε υποτιμητικά για τους ομοφυλόφιλους, αλλά επαναδιεκδικήθηκε ως όρος υπερηφάνειας.

Οπως σημειώνει ο ανθρωπολόγος Κώστας Γιαννακόπουλος στον πρόλογο του συλλογικού τόμου «Σεξουαλικότητα – Θεωρίες και πολιτικές της Ανθρωπολογίας» (εκδ. Αλεξάνδρεια), «όσοι-όσες προσδιορίζονται ως queer δεν έχουν ως σημείο αναφοράς μία κοινή σεξουαλική φύση, ουσία, αλλά μια θέση διαφοροποίησης, αντίστασης στο ιεραρχικό διχοτομικό σχήμα ετεροφυλοφιλίας/ομοφυλοφιλίας και, γενικότερα, στις ηγεμονικές ιδεολογίες του φύλου και της σεξουαλικότητας».

Υπ’ αυτό το πρίσμα, η queer θεωρία έχει τις ρίζες της στον μεταδομισμό του Φουκό και στη γαλλική σχολή της ψυχανάλυσης, και εμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’90 στο χώρο των σπουδών Φύλου, στη φεμινιστική θεωρία και στο gay και lesbian κίνημα.

Όπως έχει επισημάνει ο Άκης Γαβριηλίδης σε μετάφραση άρθρου της Μπάτλερ, «Ως queer προσδιορίζεται σήμερα ένα ριζοσπαστικό κομμάτι του LGBT κινήματος, το οποίο διαφοροποιείται από τις πολιτικές διεκδίκησης δικαιωμάτων για τους ομοφυλόφιλους που ακολουθούν πολλές παραδοσιακότερες λεσβιακές και γκέι οργανώσεις».

Τη διαπίστωση αυτήν επιβεβαιώνουμε εμπειρικά, αναζητώντας ομάδες και συλ- λογικότητες που προσδιορίζονται ως queer στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Αν και θα ήταν υπεραπλούστευση να πούμε ότι οι queer είναι η αριστερή ή ακόμα και η αντιεξουσιαστική πτέρυγα του LGBT κινήματος, στην πράξη οι περισσότεροι queer ακτιβιστές έχουν αρκετά κοινά με ομάδες της κοινωνικής αυτονομίας ή της ριζοσπαστικής Αριστεράς.

Και πάλι η Μπάτλερ, μιλώντας για πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό τον Δεκέμβριο που μας πέρασε, τόνισε τη συνάφεια του queer κινήματος με την Αριστερά, στο πλαίσιο μιας ισχυρής συμμαχίας που θα εναντιώνεται εξίσου στην ομοφοβία, στην ξενοφοβία, στη φτώχεια, στο ρατσισμό και στην επισφάλεια, ανεξάρτητα από την «ταυτότητα».

Στην Ελλάδα οι queer ομάδες κινούνται κυρίως στον αντιεξουσιαστικό χώρο και αντιμετωπίζουν τα ΜΜΕ με επιφυλακτικότητα. Ως queer συλλογικότητα δρούσε ίσαμε πρόσφατα «Η Πρίζα» – αναρτήσεις της υπάρχουν ακόμα στο διαδίκτυο, στο blog «stinpriza.blogspot.com», ενώ ως queer περιοδικό θα μπορούσε να περιγραφεί το ηλεκτρονικό περιοδικό www.qvzine. net, του οποίου η θεματολογία και οι δράσεις ασχολούνται με το φύλο, το σώμα και τη σεξουαλικότητα από τη σκοπιά ενός αντικαθεστωτικού λόγου.

Queer ομάδες συναντιούνται σε καταλήψεις ή και σε στέκια, όπως η ομάδα «Αποδόμησης του φύλου Losotras», που διοργανώνει συναντήσεις, συζητήσεις, αλλά και βραδιές queer cinema στον Κοινωνικό Χώρο «Nosotros», στα Εξάρχεια.

Στην κατηγορία queer cinema θεωρήθηκε ότι κινείται μία από τις πιο πετυχημένες ελληνικές ταινίες της χρονιάς που πέρασε, η «Στρέλλα» του Πάνου Κούτρα, στην οποία η τρανς πρωταγωνίστρια Μίνα Ορφανού κερδίζει τις εντυπώσεις και το βραβείο Γυναικείας Ερμηνείας από τη νεοσύστατη Ακαδημία Κινηματογράφου.

Ως New Queer Cinema περιγράφονται κυρίως ανεξάρτητες ταινίες, που τόσο μέσα από τη θεματολογία όσο και μέσα από την οπτική τους αμφισβητούν, κριτικάρουν, υπερβαίνουν τα κυρίαρχα σεξουαλικά πρότυπα. Στο Queer Cinema θεωρήθηκε ότι ανήκουν έργα διάσημων σκη- νοθετών, όπως ο Gus Van Sant, ο Todd Haynes, ο βρετανός Derek Jarman που πέθανε από AIDS, ο γκέι ακτιβιστής σκηνοθέτης Greg Araki, ακόμα και μουσικές κωμω- δίες, όπως το πετυχημένο μιούζικαλ «Hedgwig and the Angry Inch» ή οι πορνό παρωδίες του καναδού Bruce La Bruce.

Η αρρενωπότητα και η θηλυκότητα είναι ρόλοι και επιτελούνται. Δικαίωμα αλλά και υποχρέωση, που δημιουργεί καταπίεση. Μιμούμαστε συμπεριφορές φύλου, λένε, δεν τις καθορίζουν τα γονίδιά μας.

Ένα κινηματογραφικό είδος με πλήθος ετερόκλητων επιρροών (από τον Φασμπίντερ και τον Παζολίνι μέχρι τα b-movies, τα drag shows και το πολιτικό σινεμά), το Queer Cinema χωράει εξίσου δύσκολα σε καλούπια όσο η queer θεωρία και ο queer ακτιβισμός.

Τι σημαίνει, όμως, να είσαι queer και συγκεκριμένα να είσαι queer στην Ελλάδα του 21ου αιώνα; Ο/η Χ. δέχτηκε να μας μιλήσει, με την προϋπόθεση να μη δημοσιεύσουμε τα στοιχεία του/της, τα οποία παραμένουν στη διάθεση του περιοδικού.

Ξεκαθαρίζει ότι δεν μιλάει επώνυμα – όχι για λόγους κοινωνικού καθωσπρεπισμού, αλλά επειδή οι συλλογικότητες στις οποίες κινείται δεν μιλάνε στα ΜΜΕ για λόγους αρχής. Εξάλλου, στην προσωπική και κοινωνική ζωή του/της δεν κρύβεται· αντίθετα, μάχεται έμπρακτα και ανοιχτά για θέματα σεξουαλικότητας και φύλου. «Δεν έχει νόημα να σου πω εγώ “Αυτό είναι queer”, γιατί κάποια άλλη/-ος μπορεί να το βλέπει εντελώς διαφορετικά».

Ο/η Χ., λοιπόν, είναι queer· μιλώντας για εκείνον/-η θα χρησιμοποιώ εναλλάξ το αρσενικό και το θηλυκό άρθρο. Θα μπορούσε να είναι κορίτσι, αγόρι, τρανς, λεσβία, γκέι, στρέιτ· εξάλλου, δεν μας μιλάει με καμιά απ’ αυτές τις ταυτότητες, γιατί το queer δεν είναι ταυτότητα. «Το queer ασκεί κριτική και στην γκέι, και στη στρέιτ, και στην τρανς ταυτότητα, χωρίς να σου λέει μην είσαι γκέι ή μην είσαι στρέιτ. Στη βασική του μορφή το queer λέει ότι η αρρενωπότητα και η θηλυκότητα είναι ρόλοι και επιτελούνται. Άρα η νομιμοποίηση που νιώθει, ας πούμε, αυτός ο τύπος απέναντι να λέει ότι είναι άντρας και να μη θεωρεί αρκετά άντρα έναν τρανς άντρα προέρχεται από το γεγονός ότι έχει φυσικοποιήσει το φύλο του. Θεωρεί την αρρενωπότητα υποχρέωση εκτός από δικαίωμά του· ότι οφείλει να φέρεται σαν άντρας και εννοείται πως νιώθει και μια καταπίεση γι’ αυτό. Αντίθετα, αυτό που λέει η queer θεωρία είναι πως μιμούμαστε συμπεριφορές φύλου, δεν βρίσκεται κάτι στα γονίδιά μας. Ακόμα και αν κάτι είναι βιολογικό, αυτό είναι στον εγκέφαλο και όχι στα γεννητικά όργανα».

Όσο για τη σχέση του queer με το LGBT κίνημα, ούτε αυτή είναι μονοσήμαντη: «Υπάρχουν queer που δεν είναι LGBT, αλλά ασκούν κριτική γενικότερα, όπως οι πάντες. Το queer δεν είναι ταυτότητα, γι’ αυτό και πολλοί LGBT του ασκούν κριτική· το θεωρούν μια ταυτότητα, και μάλιστα κακή. Αμφισβητείται το αν είναι σωστό να δέχεσαι στις τάξεις σου και στρέιτ· όπως, π.χ., στο δεύτερο κύμα του φεμινισμού οι τρανς γυναίκες αντιμετωπίζονταν με καχυποψία από τις φεμινίστριες. Ότι ήταν στην πραγματικότητα άντρες, που ήρθαν να καταστρέψουν το φεμινισμό από τα μέσα».

Ο/Η Χ. παραδέχεται ότι οι queer συλλογικότητες στην Ελλάδα είναι σχετικά ολιγάριθμες και λίγες, κυρίως στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη. Το queer δεν είναι ιδεολογία, παράταξη, «κάπου για να ανήκεις». «Είναι μεγάλη αντίφαση να λες “εγώ είμαι queer, εγώ πιστεύω στην queer θεωρία και μ’ αυτόν τον τρόπο θα αλλάξω τον κόσμο”. Δεν είναι μια συνθετική θεωρία. Με το queer μπορεί να αναδεικνύεις τις αντιφάσεις της ετεροκανονικότητας, της πατριαρχίας, ενίοτε και του LGBT κινήματος όταν είναι μαλακισμένο, αλλά δεν επικεντρώνεται σ’ αυτό, ούτε είναι υποσύνολό του. Η κύρια κριτική του είναι απέναντι στην κατασκευασμένη διπολικότητα των φύλων – στην πεποίθηση ότι υπάρχουν μόνο δύο φύλα».

Με τον/την Χ. η συζήτηση ξεφεύγει από το θεωρητικό στο βιωματικό, από τα διαβάσματα στις εμπειρίες του/της, από το σοβαρό στο αστείο, από τους ακαδημαϊκούς όρους στην καθομιλουμένη, σε μια γλώσσα που δεν μεταφέρεται εύκολα τυπωμένη στο χαρτί.

Μου λέει για ένα queer πάρτι που είχε διοργανώσει παλιότερα η συλλογικότητα «Στην Πρίζα», στο Στέκι Μεταναστών, «όπου είχε πάνω από 400 άτομα, και όλοι φασώνονταν με όλους, περίεργα αγόρια με περίεργα κορίτσια, οι πάντες». Μετά η συζήτηση περνάει στον τρανς φεμινισμό, στην ανθρωπολογία, σε κοινότητες στην Ινδονησία, όπου υπάρχουν 5 φύλα, και σ’ ένα χωριό του Μεξικού όπου συνυπάρχουν γκέι, στρέιτ, λεσβίες και τρανς υπό ίσους όρους, χωρίς να το κάνουν ζήτημα. «Existemos, λένε. Υπάρχουμε».

Είναι μία συζήτηση για το φύλο και τη σεξουαλικότητα, ντάλα καλοκαίρι, κάτω απ’ τον αθηναϊκό ήλιο, στην προσφάτως ανανεωμένη πλατεία Εξαρχείων, με τα ποδοσφαιράκια και τις μπασκέτες, σε μια Ελλάδα στη μέγγενη του ΔΝΤ, εν όψει της ψήφισης του νέου Ασφαλιστικού. Εξάλλου, γκέι, στρέιτ ή λεσβίες σύνταξη δεν θα πάρουμε ποτέ. Πόσο queer είναι αυτό;

Βιβλία που αξίζει να διαβάσετε:

…………..1…………..

Τζούντιθ Μπάτλερ, «Αναταραχή φύλου:Ο φεμινισμός και η ανατροπή της ταυτότητας», μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, εκδ. Αλεξάνδρεια

και

«Σώματα με σημασία. Οριοθετήσεις του φύλου στο λόγο», μτφρ. Πελαγία Μαρκέτου, εκδ. Εκκρεμές

Τα βιβλία που έκαναν διάσημη την Τζούντιθ Μπάτλερ στο χώρο της «queer θεωρίας» μεταφράστηκαν πρόσφατα στα ελληνικά, με εξαιρετική επιστημονική επιμέλεια και επίμετρο από τη Βενετία Καντσά και την Αθηνά Αθανασίου αντίστοιχα.

…………..2…………..

«Επιτελεστική πολιτική και κριτική της κρατικής βίας», εκδ. Νήσος – Ινστ. «Νίκος Πουλαντζάς»

Η ομιλία της Μπάτλερ στο ελληνικό κοινό, ετήσια διάλεξη στη μνήμη του Νίκου Πουλαντζά. Η Μπάτλερ, 20 χρόνια μετά το «Gender Trouble», μετατοπίζει το ενδιαφέρον της στο πεδίο της βίας, όπως ασκείται από το κράτος, ασκώντας κριτική και στα κινήματα «ταυτότητας».

…………..3……………

Μισέλ Φουκώ, «Ιστορία της σεξουαλικότητας – Τόμος 1, Η δίψα της γνώσης», μτφρ. Γκέλυ Ροζάκη, εκδ. Κέδρος

Το βιβλίο του γάλλου φιλοσόφου που επηρέασε καθοριστικά τις σύγχρονες σπουδές φύλου και την queer θεωρία.

Πληκτρολογήστε

…………..1……………

στα ελληνικά:

www.qvzine.net

www.queertrans.espiv.net

www.genderterrorist.blogspot.com

…………..2……………

στα αγγλικά:

www.queeruption.org

www.queertheory.com

www.lespantheresroses.org

Περισσότερους συνδέσμους και στοιχεία για το φεμινισμό, το queer και το LGBT κίνημα θα βρείτε στην ιστοσελίδα του εργαστηρίου σπουδών φύλου του Παντείου Πανεπιστημίου: www.genderpanteion.gr

Στη γλώσσα των queer

Πώς το ‘πες αυτό;

Ετεροκανονικότητα («heteronormativity»): Η θεσμοθετημένη ετεροφυλοφιλία και τα θεωρούμενα ως αυτονόητα ετεροφυλοφιλικά προνόμια. Η queer πολιτική, αναδεικνύοντας τον ετεροκανονιστικό χαρακτήρα του δήθεν ουδέτερου κράτους, αποσκοπεί «στην αποκάλυψη του ετεροφυλοφιλικού προνομίου ως σιωπηρού αλλά κεντρικού δομικού συστατικού του κοινωνικού ανήκειν». (Πηγή: Κ. Γιαννακόπουλος, «Ιστορίες Σεξουαλικότητας»)

Επιτελεστικότητα ή παραστασιακή επιτέλεση («performativity»): Τον όρο εισήγαγε από τη γλωσσολογία και τη φιλοσοφία στις σπουδές Φύλου η Τζούντιθ Μπάτλερ. Αναθεωρώντας τη σχέση βιολογικού και κοινωνικού φύλου (sex & gender), η Μπάτλερ υποστηρίζει ότι το βιολογικό και το κοινωνικό φύλο δεν είναι παρά επιτελέσεις (performances), οι οποίες αποκτούν ισχύ και εξουσία μέσω των επαναλαμβανόμενων πράξεων των υποκειμένων. Κατά συνέπεια, φύλο δεν είναι αυτό που είμαστε, αλλά αυτό που επιτελούμε. (Πηγή: Φυλο-παιδεία, www.thefylis.uoa.gr/fylopedia)

Genderqueer: Φυλο-παράξενος. Τον όρο χρησιμοποιούν άτομα που δεν θέλουν να προσδιοριστούν με καμία ταμπέλα ψυχολογικού, βιολογικού και κοινωνικού φύλου.

Genderfluid: Ατομα με ρευστό φύλο/σεξουαλικότητα.

Trans: Γενικός όρος που αποφεύγει παθολογικοποιημένες έννοιες, όπως τρανσέξουαλ, και περιλαμβάνει άτομα απ’ όλο το φάσμα εκείνων που δεν συμφωνούν με το υπάρχον δίπολο «άντρας/γυναίκα», δηλαδή τρανσέξουαλ, transgender, ανδρόγυνα (androgynes), ουδετερόφιλα (neutrois), bi-gendered άνθρωποι κ.λπ. (Πηγή: LGBTQI Γλωσσάρι-gueerTrans.espiv.net)

Μ2F/ F2Μ: Male to Female, Female to Male: Αρχικά για transgender άτομα που έχουν πραγματοποιήσει φυλομετάβαση από αρσενικό σε θηλυκό ή από θηλυκό σε αρσενικό αντίστοιχα.