Το Ισλαμικό Κράτος και ο ρόλος του στη Μέση Ανατολή- Μέρος 2ο

Στο 1^ο μέρος του αφιερώματος στο Ισλαμικό Κράτος (ΙΚΙΣ), αναλύσαμε τις συνθήκες υπό τις οποίες δημιουργήθηκε, την πορεία ανάπτυξής του και το ιδεολογικό του πλαίσιο. Στο 2^ο μέρος, ας μιλήσουμε για τον γεωπολιτικό του ρόλο, τοπικά και διεθνώς. Τον τρόπο δηλαδή, με τον οποίο επηρεάζει, τη θέση και τις κινήσεις των δρώντων στην περιοχή.

Οι ΗΠΑ

Η αμερικανική πολιτική στο Ιράκ από το 2003 και μετά, φέρει μεγάλη ευθύνη για τη γιγάντωση του ΙΚΙΣ. Η ολοκληρωτική διάλυση της κυβερνητικής δομής της χώρας, χωρίς την αντικατάσταση της από άλλη, δημιούργησε συνθήκες που επέτρεψαν στο ΙΚΙΣ να καταλάβει και διατηρήσει εδάφη. Επιπλέον, η πτώση του Σαντάμ διευκόλυνε το Ιράν να επεκτείνει την επιρροή του στην περιοχή, υποστυλώνοντας μια σιιτική κυβέρνηση, η οποία αποξένωσε τους Σουνίτες. Αυτό έγινε με δύο τρόπους. Ο πρώτος είναι η διάλυση του έμπειρου στρατού του Ιράκ και των αξιωματικών του χωρίς να τους χορηγηθεί σύνταξη και ο δεύτερος είναι η εκκαθάριση από τη δημόσια διοίκηση όλων όσοι ήταν μέλη του κόμματος Μπάαθ. Επιπλέον, προκειμένου να διασφαλίσει ότι ο στρατός δεν θα πραγματοποιήσει πραξικόπημα εναντίον του, ο πρώην σιίτης πρωθυπουργός του Ιράκ, Νούρι αλ-Μάλικι, απομάκρυνε τους περισσότερους στρατιωτικούς διοικητές, οι οποίοι δεν ήταν προσωπικά πιστοί σε αυτόν, και στελέχωσε τις ένοπλες δυνάμεις με άτομα του απολύτως στενού του περιβάλλοντος. Αποτέλεσμα των μέτρων αυτών ήταν ότι ένα μεγάλο ποσοστό των σουνιτών πολιτών είναι άνεργοι και οι δυσαρεστημένοι στρατιωτικοί του Μπάαθ, συντάχθηκαν με τους πολεμιστές του ΙΚΙΣ.

Το σχέδιο των ΗΠΑ προβλέπει τη συγκρότηση ενός νέου «συνασπισμού των προθύμων», το οποίο περιλαμβάνει τους ευρωπαίους συμμάχους του ΝΑΤΟ και τα ισχυρά Αραβικά κράτη. Το σχέδιο στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην αμερικανική αεροπορική δύναμη, στις υπηρεσίες πληροφοριών, την εκπαίδευση και τη διενέργεια ειδικών επιχειρήσεων για την ενίσχυση των Κούρδων Πεσμεργκά και τον τακτικό στρατό του Ιράκ. Το σχέδιο περιλαμβάνει επίσης την άσκηση έντονης πίεσης στους συμμάχους των ΗΠΑ στον Περσικό Κόλπο καθώς και στην Τουρκία ώστε να διακόψουν τη ροή μαχητών και χρηματικών πόρων προς το Ισλαμικό Χαλιφάτο.

Οι Κούρδοι

Το ΙΚΙΣ προωθήθηκε προς το βόρειο Ιράκ και έτσι ώθησε τους Κούρδους της χώρας να κινητοποιήσουν τις ένοπλες δυνάμεις τους (Πεσμεργκά), για την υπεράσπιση της αυτόνομης περιοχής τους. Η διάλυση των ιρακινών δυνάμεων τους επέτρεψε να ανακτήσουν τον πλήρη έλεγχο σε περιοχές που μακροχρόνια διεκδικούσαν, ενισχύοντας έτσι την αυτονομία τους από τη Βαγδάτη.

Στις αρχές Ιουλίου, ενθαρρυμένος από αυτές τις επιτυχίες, ο κούρδος πρόεδρος, Μασούντ Μπαρζανί, ζήτησε από το Περιφερειακό Κοινοβούλιο να προετοιμάσει δημοψήφισμα σχετικά με την ανεξαρτησία του ιρακινού Κουρδιστάν, ενδεχομένως ανοίγοντας έτσι το δρόμο για τη διάλυση του Ιράκ. Ωστόσο, η πρωτοβουλία του αντιμετώπισε την ισχυρή αντίθεση τόσο των σιιτικών πολιτοφυλάκων μέσα στο ίδιο το Ιράκ, όσο και εκείνη της γειτονικής Τουρκίας και του Ιράν, καθώς και εκείνη των ΗΠΑ. Η τουρκική κυβέρνηση δήλωσε ξεκάθαρα ότι δεν θέλει να έχει στα σύνορά της ένα «καταρρακωμένο και διασπασμένο» Ιράκ. Φοβάται ότι ένα ανεξάρτητο Κουρδιστάν στο Ιράκ, θα εμπνεύσει και το δικό της κουρδικό πληθυσμό.

Το Ιράν, από τη πλευρά του, έχει μια μεγάλη και μερικές φορές ανήσυχη σουνιτική κουρδική μειονότητα που ζει κυρίως στα βουνά του δυτικού Ιράν, στα σύνορα με το Ιράκ. Από την ισλαμική επανάσταση του Χομεϊνί το 1979, κουρδικές ομάδες αγωνίστηκαν κατά της Τεχεράνης είτε για ανεξαρτησία είτε για περισσότερα δικαιώματα σε ένα ομοσπονδιακό σύστημα. Η δημιουργία ενός κουρδικού κράτους στο Ιράκ θα μπορούσε να εμπνεύσει τους Κούρδους του Ιράν να ξαναπάρουν τα όπλα εναντίον της κεντρικής κυβέρνησης, ενέργεια που θα προκαλέσει την δυναμική αντίδραση της Τεχεράνης.

Το Ιράν

Το Ιράν αντέδρασε με το να προειδοποιήσει τις ξένες δυνάμεις, κυρίως τις ΗΠΑ, να μην χρησιμοποιήσουν την επίθεση του ΙΚΙΣ ως δικαιολογία για να επέμβουν στρατιωτικά στο Ιράκ και να το ανακαταλάβουν. Ταυτόχρονα, όμως, γνωστοποίησε στην Ουάσινγκτον ότι είναι πρόθυμο να συνεργαστεί μαζί της για να καταπολεμήσουν το ΙΚΙΣ. Μετά την κατάληψη της Μοσούλης, το ΙΚΙΣ άρχισε να προωθείται προς την Κουρδική πρωτεύουσα του Ιρμπίλ. Η αδυναμία των Κούρδων να το αναχαιτίσουν, πυροδότησε μια σειρά αμερικανικών αεροπορικών επιδρομών στο βόρειο Ιράκ και μια διεθνή προσπάθεια να τους προμηθεύσουν όπλα και πυρομαχικά. Το Ιράν ήταν η πρώτη χώρα που τους παρείχε οπλισμό. Το κύριο ενδιαφέρον της Τεχεράνης είναι να κρατήσει το ΙΚΙΣ μακριά από τις δυτικές περιοχές της με το Ιράκ, όπου εστιάζεται η κουρδική μειονότητά της.Το Ιράν επίσης, υποστήριξε και τους Σιίτες του Ιράκ.

Έχοντας τη Μοσούλη ως βάση, οι τζιχαντιστές άρχισαν να προωθούνται προς τη Βαγδάτη και το νότιο Ιράκ, στο οποίο κυριαρχεί η σιιτική κοινότητα και βρίσκονται οι ιεροί τόποι των Σιιτών. Η ιδεολογική επίθεση του Μπαγκντάντι στους Σιίτες και ειδικά στο Ιράν, κινητοποιεί την Τεχεράνη. Για τον ηγέτη του Χαλιφάτου οι Σιίτες είναι αποστάτες του Ισλάμ που πρέπει να θανατωθούν μαζικά. Οι Σιίτες περιλαμβάνονται στον κατάλογο των αποστατών που ο Αμπντούλ Ουαχάμπ όρισε ως άξιοι θανάτου. Το 1801, οι Ουαχαμπιστές επιτέθηκαν στην σιιτική ιερή πόλη Κάρμπαλα στο Ιράκ. Έσφαξαν χιλιάδες Σιίτες, μεταξύ των οποίων γυναίκες και παιδιά, και πολλοί ιεροί τόποι των Σιιτών καταστράφηκαν, συμπεριλαμβανομένης της λειψανοθήκης του ιμάμη Χουσεΐν, του δολοφονημένου εγγονού του Προφήτη Μωάμεθ. Το Ιράν, έστειλε στρατιωτικούς συμβούλους τόσο στην Ιρακινή Κυβέρνηση, όσο και στις σιιτικές πολιτοφυλακές, αλλά σε περιορισμένη κλίμακα, για να μην προκαλέσει μεγαλύτερη εμπλοκή των ΗΠΑ.

Σήμερα, Ιρανοί «Φρουροί της Επανάστασης» μάχονται μαζί με Ιρακινούς σιίτες πολιτοφύλακες, για την ανακατάληψη της πόλης Τικρίτ. Αν το Τικρίτ καταληφθεί, ακόμα μεγαλύτερη δύναμη θα επιχειρήσει να καταλάβει και τη Μοσούλη, πηγή πλούτου για το ΙΚΙΣ. Πάντα, με τη στήριξη της Ιρακινής Κυβέρνησης και της σιωπηλής στήριξης των ΗΠΑ.

Η Τουρκία

Το καθεστώς Άσαντ αντέχει πιο πολύ από όσο περίμενε η Τουρκία και έτσι η Άγκυρα έστρεψε αρχικά το βλέμμα σε μια ενίσχυση της αλ-Νούσρα. Όμως, γρήγορα διαπίστωσε, πως η εγκαθίδρυση τζιχαντιστικών ομάδων κοντά στα σύνορά της, εμπεριέχει κινδύνους, τόσο για την περιφερειακή ασφάλεια, όσο και για τη δική της εσωτερική κατάσταση. Η αναδιάταξη των συσχετισμών τονώνει την αντιπαράθεση με την κουρδική μειονότητα, λίγο μετά από την ειρηνευτική συμφωνία του Ερντογάν με το ΡΚΚ. Επίσης, η Τουρκία γνωρίζει το μίσος του ΙΚΙΣ για τους Τούρκους, τους οποίους θεωρούν ότι δεν είναι σωστοί σουνίτες και με το δυτικό πολιτικό σύστημα που έχουν, τοποθετούν εαυτόν στην πλευρά του εχθρού.

Έτσι, αποφάσισε να αντιπαρατεθεί στους τζιχαντιστές, προκειμένου να προστατέψει τα στρατηγικά αλλά και οικονομικά της συμφέροντα στο Ιρακινό Κουρδιστάν, το οποίο είναι δεύτερο στην ετήσια λίστα των εξαγωγών της (10 δις δολάρια), αλλά και από εκεί αντλεί την κύρια ποσότητα των αναγκών της σε πετρέλαιο. Συν το γεγονός της ύπαρξης 135.000 Τούρκων πολιτών, ως μόνιμων κατοίκων του Ιρακινού Κουρδιστάν. Αλλά για δύο λόγους, η Άγκυρα επέλεξε τελικά μια υποτονική συνεργασία με τους Κούρδους. Πρώτον, την περίοδο της επέλασης του ΙΚΙΣ, στην Τουρκία διεξάγονταν Προεδρικές Εκλογές και μια ανοιχτή συνεργασία μεγάλης έντασης με τους Κούρδους δεν θα ήταν ό,τι καλύτερο για την προεκλογική περίοδο. Δεύτερον, το ΙΚΙΣ κρατούσε 80 Τούρκους ως ομήρους, οι οποίοι απελευθερώθηκαν τελικά στις 20 Σεπτεμβρίου. Έτσι, επέλεξε να κλείσει τα σύνορά της με τη Συρία ώστε να εμποδίσει την διέλευση τζιχαντιστών και ταυτόχρονα έκανε «τα στραβά μάτια» στη διέλευση Κούρδων -πάλι όχι ανοιχτά για εσωτερικούς λόγους- ακόμα και μελών του ΡΚΚ, ώστε να συνδράμουν στην υπεράσπιση του Κομπάνι. Στα ίδια πλαίσια, επέτρεψε τη διέλευση περίπου 200 Πεσμεργκά, με βαρύ οπλισμό, ώστε να ενισχύσουν τους ελαφρά οπλισμένους πολιτοφύλακες του Κομπάνι. Εδώ υπάρχει ένας καλός υπολογισμός από την πλευρά της Άγκυρας. Οι ομάδες πολιτοφυλάκων του Κομπάνι, πρόσκεινται σε μαρξιστικές ομάδες, αδελφές με το ΡΚΚ, κυρίως μέλη του Κόμματος Δημοκρατικής Ένωσης. Οι Πεσμεργκά είναι σύμμαχοι των ΗΠΑ και με πολύ καλές σχέσεις με την Άγκυρα. Έτσι, η Τουρκία ελπίζει ότι όχι μόνο θα αναχαιτίσει το ΙΚΙΣ, αλλά και μέσω των Πεσμεργκά θα έχει το αδελφό κόμμα του ΡΚΚ υπό εποπτεία και έλεγχο.

Η Σαουδική Αραβία

Κύριος στόχος της Σαουδικής Αραβίας και των συμμάχων της στον Κόλπο, είναι να αναχαιτίσουν την επιρροή του σιιτικού Ιράν στη Μέση Ανατολή και επομένως αντιτάσσονταν στον Μάλικι, τον οποίο κατηγορούσαν για διακρίσεις εναντίον της σουνιτικής μειονότητας της χώρας του. Οι Σαουδάραβες θεωρούν το Ιράκ ως ένα βασικό πεδίο διαπάλης με το Ιράν για επιρροή, η οποία διεξάγεται επίσης στη Συρία, το Λίβανο και άλλα μέρη της περιοχής.

Οι νίκες των τζιχαντιστών στο βόρειο Ιράκ, ωστόσο, έβαλε τους Σαουδάραβες σε μια δύσκολη θέση. Αντιλήφθηκαν ότι το ΙΚΙΣ αποτελεί την πιο θανάσιμη πρόκληση που ο Μάλικι είχε να αντιμετωπίσει, αλλά η ταχεία εμφάνισή του ως σημαντικού περιφερειακού παίκτη απειλεί τα σαουδικά συμφέροντα όπως και εκείνα του Ιράν. Έτσι, ενώ το Ριγιάντ θα υποδεχόταν μια πιο φιλοσουνιτική κυβέρνηση στη Βαγδάτη, δεν είναι διατεθειμένο να υποστηρίξει ενεργά μια ένοπλη σουνιτική εξέγερση, η οποία θα μπορούσε στο μέλλον να στρέψει τα όπλα της εναντίον του. Η πολιτική στήριξης των τζιχαντιστών οδήγησε στα αντίθετα αποτελέσματα. Στόχευε στο να  απομακρύνει τους ουαχαμπιστές από τα σαουδικά εδάφη, ενώ ταυτόχρονα δούλευε για τη διάδοση του ουαχαμπισμού στο σουνιτικό της περιβάλλον. Έτσι, χρηματοδότησε ανεγέρσεις τζαμιών στην περιοχή, στέλνοντας ταυτόχρονα ιμάμηδες να λειτουργήσουν σε αυτά. Η εκκόλαψη αυτής της υπερσυντηρητικής σέκτας του Ισλάμ, φούντωσε το Ισλαμικό φαντασιακό με αποτέλεσμα το Ριγιάντ να αισθάνεται ότι ίσως δεν είναι μακριά η μέρα που τα όπλα των μαχητών του Τζιχάντ θα στραφούν εναντίον της.

Η  Συρία

Το τι συμβαίνει στο Ιράκ είναι ένα δίκοπο μαχαίρι για τον πρόεδρο Μπάσαρ αλ-Άσαντ της Συρίας. Από τη μια πλευρά, οι θηριώδεις τακτικές του ΙΚΙΣ και η κακοποίηση αμάχων ενίσχυσε τον ισχυρισμό του ότι η μάχη του στρέφεται κατά της τρομοκρατίας και όχι της δημοκρατίας. Από την άλλη πλευρά, η ταχεία και επιτυχής επιδρομή του ΙΚΙΣ, υπονομεύει τον ισχυρισμό του ότι είναι σε θέση να τους νικήσει. Αυτό γίνεται πιο σαφές όταν λάβουμε υπόψη ότι οι περισσότεροι από τους Ιρακινούς σιίτες μαχητές που υποστήριξαν τον Άσαντ, έχουν επιστρέψει στο Ιράκ για να αντιμετωπίσουν το ΙΚΙΣ, πράγμα που εκμεταλλεύτηκαν οι αντάρτες της Συρίας και εξαπολύσανε επιθέσεις κατά των δυνάμεών του. Επιπλέον, ο Άσαντ ανησυχεί ότι το ΙΚΙΣ θα μεταφέρει προηγμένα όπλα και οχήματα από το Ιράκ στη Συρία, ανατρέποντας την ισορροπία δυνάμεων υπέρ της τζιχαντικής αντιπολίτευσης. 

Αντί επιλόγου

Η στρατιωτική επίδοση του ΙΚΙΣ είναι αναμφισβήτητη και ενισχύεται με συμβουλές από ανώτερους αξιωματικούς που υπηρέτησαν υπό τον Σαντάμ, καθώς και από την στρατηγική και τακτική του ευελιξία. Οι αεροπορικές επιδρομές των ΗΠΑ επιδιώκουν να καταστρέψουν προηγμένο στρατιωτικό υλικό, κυρίως αμερικανικής προελεύσεως, που κατέλαβαν οι τζιχαντιστές από τον ιρακινό στρατό, και να πλήξουν συγκεντρωμένες ομάδες τους. Αυτή η τακτική, όμως, ενδεχομένως να ωθήσει το ΙΚΙΣ να ξαναγυρίσει στην παλιά του στρατιωτική δομή – μια δύναμη πεζικού που διεξάγει ανταρτοπόλεμο και χρησιμοποιεί βομβιστικές επιθέσεις αυτοκτονίας. Αυτή είναι μια στρατηγική που μειώνει την αποτελεσματικότητα των αεροπορικών επιδρομών.

Όπως έχουν τα πράγματα σήμερα, φαίνεται να υπάρχουν τρεις προφανείς νικητές στο βραχυπρόθεσμο μέλλον. Ο πρώτος είναι το ίδιο το ΙΚΙΣ. Η επαναφορά των ΗΠΑ στον ιρακινό στρατιωτικό αγώνα διευκολύνει το ΙΚΙΣ να προβάλλεται ως μια μεγάλη δύναμη που αντιστέκεται σθεναρά στις ΗΠΑ. Αυτή η εικόνα θα προσελκύσει πολύ περισσότερους οπαδούς, κυρίως από το δυτικό κόσμο. Φυσικά, αυτό το βραχυπρόθεσμο όφελος θα καταρρεύσει στην περίπτωση που το ΙΚΙΣ υποστεί σοβαρές στρατιωτικές ήττες. Αλλά θα χρειαστεί κάποιος χρόνος για να συμβεί αυτό. Ο στρατός του ΙΚΙΣ φαίνεται ακόμα να είναι η πιο αφοσιωμένη και πιο εκπαιδευμένη στρατιωτική δύναμη στην περιοχή.

Δεύτερος νικητής είναι ο πρόεδρος Άσαντ. Η εξωτερική υποστήριξη προς την αντιπολίτευση δεν ήταν πάντα αποφασιστική, και είναι πιθανό να στερέψει ακόμη περισσότερο στο βραχυπρόθεσμο μέλλον, καθώς όλο και περισσότεροι αντίπαλοι του συμπαρατάσσονται με το ΙΚΙΣ.

Τρίτος μεγάλος νικητής είναι οι Κούρδοι, οι οποίοι έχουν εδραιώσει τη θέση τους εντός του Ιράκ και έχουν βελτιώσει τις σχέσεις τους με τους ομοεθνούς τους στη Συρία. Εις το εξής, θα λαμβάνουν περισσότερα όπλα από τις δυτικές χώρες και ενδεχομένως από άλλους, καθιστώντας έτσι τους Πεσμεργκά σε μια ολοένα και ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη.

Τέλος, αναμένεται να δούμε πως η αντιμετώπιση του ΙΚΙΣ θα επηρεάσει το ρόλο του Ιράν και του Ισραήλ στην περιοχή. Σίγουρα η θέση της Τεχεράνης σε ό,τι αφορά τις διαπραγματεύσεις για το πυρηνικό της πρόγραμμα έχει ενισχυθεί. Όσο για το Ισραήλ, η ανάγκη αντιμετώπισης του επικίνδυνου ΙΚΙΣ, ίσως αποτελέσει μοχλό πίεσης επί του Τελ Αβίβ να αναθεωρήσει την πολιτική του στο Παλαιστινιακό και ιδίως με τη Χαμάς στη Γάζα.

Ο αραβικός κόσμος σήμερα είναι πιο βίαιος, ασταθής, διασπασμένος και οδηγείται από εξτρεμισμό, τόσο των κυβερνώντων όσο και της αντιπολίτευσης. Η υπόσχεση για πολιτική μεταρρύθμιση και αποκατάσταση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας που προανήγγειλαν οι αραβικές εξεγέρσεις της «Άνοιξης», έχει παραχωρήσει τη θέση της σε εμφύλιους πολέμους, εθνοτικές, θρησκευτικές και περιφερειακές διαμάχες και συγκρούσεις. Οι τζιχαντιστές του ΙΚΙΣ δεν εμφανίστηκαν από το πουθενά. Η άνοδος του Ισλαμικού Κράτους αποτελεί σημαντική καμπή, μέσα σε ένα πλαίσιο αναζήτησης της αλλαγής στον αραβο-ισλαμικό χώρο. Έχει τροφοδοτήσει μια από καιρό αναμενόμενη συζήτηση μεταξύ των Αράβων και των μουσουλμάνων για το είδος του κόσμου στον οποίο θέλουν να ζουν. Είναι μια συζήτηση που βρίσκεται στον πυρήνα της αντιμετώπισης των βασικών αιτιών που θρέφουν το κίνημα του ΙΚΙΣ. Η θρησκεία παίζει το ρόλο της, αλλά το ζήτημα δεν είναι μόνο θρησκευτικό. Είναι γεωπολιτικό, εθνικό-απελευθερωτικό, κοινωνικό, αλλά και ταξικό. Όπως κάθε κίνημα, έτσι και το ΙΚΙΣ έρχεται να σταθεί πάνω σε ήδη δομημένα προβλήματα δεκαετιών της περιοχής. Δεν θα πρέπει λοιπόν να μας παρασύρουν οι εικόνες θρησκευτικού φανατισμού που βλέπουμε στο youtube. Αποδίδουμε στο θρησκευτικό παράγοντα τη θέση που του αρμόζει, αλλά συνυπολογίζουμε στην ανάλυσή μας όλα τα πεδία σύγκρουσης που αναδεικνύονται στη Μέση Ανατολή.

Νεκτάριος Μπουγδάνης,Υποψήφιος Διδάκτορας Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας Παντείου Παν/μίου (orgonedam@gmail.com)