«Αγαπημένη μου Κατινούλα, γεια σου…»

Μέσα σε μια σκαλιστή σερβάντα του 1950, όπου φυλάσσονταν τα πορσελάνινα σερβίτσια τριών γενεών, είχαν κρύψει τα γράμματα που αντάλλασσαν όσο ήταν πρόσφυγες ο Αχιλλέας και η Κατίνα. Για την ύπαρξή τους δεν είχαν πει τίποτα στα δύο τους παιδιά. Όμως, φέτος, λίγο πριν τις γιορτές, η κόρη τους, στην προσπάθεια να μετακινήσει το βαρύ έπιπλο από τη μια μεριά στην άλλη, το άδειασε από τα σερβίτσια που ήθελαν να της δωρίσουν ως προίκα και βρήκε μια πάνινη τσαντούλα που ποτέ της δεν είχε ξαναδεί. Λύνοντας το κορδονάκι, από την τσάντα ξεχύθηκαν δεκάδες γράμματα και κάποιες φωτογραφίες. Σε κάποια γράμματα υπήρχε η σφραγίδα της Παλαιστίνης. Του ενός τόπου όπου βρέθηκαν πρόσφυγες.

Ο γάμος με παπά – αντάρτη

“Παντρεύτηκαν το ’44, τον Απρίλιο, στο χωριό Τσακαίοι της Εύβοιας, καταγωγής της Κατίνας. Ο γάμος έγινε από παπά – αντάρτη, καθώς ο ντόπιος παπάς δεν πάντρευε τον πατέρα μου γιατί δεν είχε μαζί του χαρτί αγαμίας. Ο πατέρας μου ήταν από τα Γιάννενα κι ήταν αδύνατον να το έχει μαζί του. Όμως ο χρόνος τους πίεζε και, παρότι αρραβωνιασμένοι, δεν μπορούσαν να φύγουν χωρίς να έχουν πρώτα παντρευτεί”, λέει στην “Αυγή” ο γιος τους Φίλιππος, 73 χρονών. “Οπότε, ανέλαβε δράση ο επίτροπος του ΕΑΜ και δικηγόρος Παπαστρατής, ο οποίος έφερε τον παπά – αντάρτη κι έκανε τον γάμο ανήμερα της αναχώρησης. Ο γάμος έγινε στην παραλία και οι αντάρτες έριξαν βολές προς τιμήν των νεονύμφων. Μετά από δύο ώρες μπήκαν στο καΐκι και πήγαν στην Τουρκία”.

Αργότερα ο Φίλιππος “πείραζε” τον πατέρα του, που ήταν συντηρητικών πεποιθήσεων. “Άσ’ τα αυτά, υπό τας κλαγγάς των όπλων του ΕΛ.ΑΣ. παντρεύτηκες, του έλεγα και μου απαντούσε: ‘Ας μην ήταν η μητέρα σου όμορφη και θα σου ‘λεγα αν θα παντρευόμουν’”.

Ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι ο επίτροπος του ΕΑΜ ήταν αδερφός του γιατρού Ορέστη Παπαστρατή, ο οποίος διετέλεσε βουλευτής Εύβοιας του ΠΑΣΟΚ από το 1981 μέχρι το 1996 και υφυπουργός Εθνικής Άμυνας από το 1986 έως το 1989.

Διασχίζοντας το Αιγαίο

Το ταξίδι διαρκούσε πολλές ώρες κι ο καπετάνιος πληρωνόταν κατά κεφαλήν. Τα καΐκια από την Εύβοια ξεκινούσαν το βράδυ κι όταν ξημέρωνε είχαν προβλέψει να φτάσουν σε κάποιο ξερονήσι ώστε να κρυφτούν και ν’ αποφύγουν τους βομβαρδισμούς των Γερμανών. Στο αμπάρι τους κοιμόντουσαν δέκα με δεκαπέντε άτομα. Η κατάσταση όμως ήταν πιο ασφυκτική έξω από το αμπάρι. Ο ναζιστικός ζυγός ήταν ανυπόφορος. Κι οι οικονομικές δυσκολίες ήταν τεράστιες. Για έναν γιατρό όπως ο Αχιλλέας, που είχε λάβει μέρος στον πόλεμο του ’40, δεν υπήρχε επιλογή. “Δεν είχε τρόπο επιβίωσης. Ποιος θα τον πλήρωνε;”.

Όπως σημειώνει ο Ιάκωβος Μιχαηλίδης στο βιβλίο του για τους Έλληνες πρόσφυγες στη Μέση Ανατολή (εκδόσεις Μεταίχμιο), οι Γερμανοί προσπάθησαν εξαρχής να καταστείλουν το προσφυγικό ρεύμα προς την Τουρκία. Σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα δεν δίστασαν να βυθίσουν ψαροκάικα που μετέφεραν πρόσφυγες.

“Όι περιορισμοί στη μετακίνηση αποσκοπούσαν κατά κύριο λόγο στο να εμποδίσουν τη διαφυγή Ελλήνων αξιωματικών και στρατιωτών στη Μέση Ανατολή διαμέσου της Τουρκίας και δευτερευόντως στόχευαν στην παρενόχληση των αμάχων. Ωστόσο, μέσα σε ένα καθεστώς γενικευμένου χάους και πανικού, η διάκριση αυτή μόνο εύκολη δεν ήταν. Μάλιστα τη νύχτα της 25ης προς 26η Ιουλίου 1941, οι Γερμανοί σκότωσαν έξι Έλληνες αξιωματικούς, οι οποίοι επιχειρούσαν να διαφύγουν στα μικρασιατικά παράλια” αναφέρει ο Ι. Μιχαηλίδης.

Έδιναν τα πάντα για να φύγουν

Για να εξασφαλίσουν τα χρήματα ώστε να περάσουν στην Τουρκία, αρκετοί πρόσφυγες έφταναν στο σημείο ακόμη και να πουλήσουν τα ακίνητα που διέθεταν. Στη Χίο μόνο, 2.200 ακίνητα εκποιήθηκαν στη διάρκεια της Κατοχής, αριθμός πολύ υψηλός σε σχέση με τον αντίστοιχο της προπολεμικής περιόδου. Όπως σημειώνει ακόμη στο βιβλίο του ο Ι. Μιχαηλίδης, “η εκποίηση περιουσιακών ειδών, προκειμένου να εξασφαλιστεί το διαβατήριο για την ελευθερία, δεν περιορίστηκε μόνο στην ακίνητη περιουσία. Διάφορα τιμαλφή, ακόμα και είδη ένδυσης ή υπόδησης, μπορούσαν να πουληθούν έτσι ώστε ο ιδιοκτήτης να εξοικονομήσει τα ναύλα της διαπεραίωσής του στην Τουρκία.” Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Χρήστου Κάργα από τα Θυμιανά Χίου, ο οποίος αναφέρει ότι αναγκάστηκε να πουλήσει ένα καλό ζευγάρι στρατιωτικά άρβυλα που είχε, προκειμένου να δώσει στον βαρκάρη το ποσό των 3.000 δραχμών για να τον μεταφέρει στην Τουρκία.

Ο Αχιλλέας και η Κατίνα έπιασαν με το καΐκι τους στο Τσεσμέ της Τουρκίας, πόλη απέναντι από τη Χίο, στη θαλάσσια περιοχή του οποίου εντοπίστηκαν εν έτει 2020 περί τους 11 πρόσφυγες νεκροί.

Τότε, η ευρύτερη περιοχή της Ερυθραίας με επίκεντρο τον Τσεσμέ έως τη Φώκαια, βορείως της πόλης της Σμύρνης, αλλά και η περιοχή γύρω από το Κουσάντασι έως την Έφεσο, αποτελούσαν τα δύο κεντρικά σημεία στα οποία αποβιβάζονται οι Έλληνες πρόσφυγες. Στην πρώτη περιφέρεια, όπου δηλαδή κατέβηκαν ο Αχιλλέας και η Κατίνα, η περίθαλψη των προσφύγων ήταν πολύ πιο εύκολη, καθώς υπήρχε αρκετά καλό συγκοινωνιακό δίκτυο. Στη δεύτερη περιφέρεια, η κατάσταση ήταν δυσκολότερη καθώς το οδικό δίκτυο ήταν ελλιπές.

“Στο Τσεσμέ τούς παρέλαβε το ελληνικό προξενείο της εξόριστης κυβέρνησης του Καΐρου. Τους έβαλαν σε ξενοδοχεία και τους παρείχαν ημερήσιο επίδομα, Στη συνέχεια, όταν συγκεντρωνόταν ένας ικανοποιητικός αριθμός προσφύγων, τους βάζανε σε βαγόνια και τους προωθούσαν στο Χαλέπι”, λέει στην “Αυγή” ο Φίλιππος. Σύμφωνα με τον Ι. Μιχαηλίδη, “η άφιξη στο Χαλέπι, περίπου 30 μίλια από τα συροτουρκικά σύνορα, ήταν λυτρωτική για τους πρόσφυγες. Η απομάκρυνσή τους από το τουρκικό έδαφος είχε οριστικά εξαλείψει το ενδεχόμενο επιστροφής τους στην Ελλάδα, στην αγκαλιά των Γερμανών. Είχε επίσης ακυρώσει οποιαδήποτε επιθυμία κακομεταχείρισής τους από τις τουρκικές αρχές”.

Σύμφωνα ακόμη με την “Καθημερινή”, στο Χαλέπι και στη Συρία βρίσκονταν ήδη από το ’22 πάνω από 15.000 Έλληνες. Από το 1917 στη Δαμασκό είχε άλλωστε δημιουργηθεί σύλλογος Ελλήνων και ο πρώτος πυρήνας της ελληνικής χριστιανικής κοινότητας.

Εκεί υπήρχε ένα τεράστιο στρατόπεδο με σκηνές, το οποίο λειτουργούσε υπό την εποπτεία των Άγγλων, αλλά τους πρόσφυγες τους φρόντιζαν κυρίως οι ντόπιοι. Στο στρατόπεδο είχαν φτιάξει ξύλινα αφοδευτήρια και μπάνια. Ανάμεσα στους πρόσφυγες ήταν πολλοί από το χωριό Τσακαίοι, “καθώς δεν ήθελαν να βρίσκονται υπό τους Γερμανούς”.

Μία επιτροπή από ντόπιους κατοίκους του Χαλεπίου βοηθούσε τους Έλληνες πρόσφυγες, διανέμοντάς τους είδη πρώτης ανάγκης, κυρίως ρούχα για τα μικρά παιδιά, αλλά και τσιγάρα.

Όταν τους χώρισαν

Μετά από λίγο καιρό οι αρχές χώρισαν όμως το ζευγάρι, καθώς τότε οι πρόσφυγες χωρίζονταν στους στρατεύσιμους και μη. Ο Αχιλλέας μεταφέρθηκε στην Αίγυπτο και στο Πορτ Σαΐντ και η Κατίνα στο στρατόπεδο της Νουσεϊράτ, που βρισκόταν στην Παλαιστίνη. Στα γράμματα που ανταλλάσσουν μεταξύ τους υπάρχει τρυφερότητα. “Αγαπημένη μου Κατινούλα, γεια σου…”. Μ’ αυτά τα λόγια ξεκινούσε ένα γράμμα του ο Αχιλλέας.

Σε ό,τι αφορά το στρατόπεδο του Νουσεϊράτ, στην έκθεση που δημοσιεύει ο Ι. Μιχαηλίδης αναφέρεται ότι υπήρχαν μόνιμες εγκαταστάσεις που χρησιμοποιούνταν ως νοσοκομείο, διοικητήριο και αποθήκες υλικών και τροφίμων.

“Οι πρόσφυγες διέμεναν σε περίπου 550 σκηνές, χωρισμένες σε τέσσερα τμήματα. Η παροχή νερού ήταν άφθονη, ενώ είχαν κατασκευαστεί και οι απαραίτητες εγκαταστάσεις υγιεινής. Σημειώνεται ακόμη ότι η διοίκηση του στρατοπέδου γινόταν από Βρετανούς αξιωματικούς, αλλά υπήρχε και μια εκλεγμένη επιτροπή από Έλληνες πρόσφυγες. Τέσσερις Έλληνες γιατροί, συνεπικουρούμενοι από δεκατρείς Ελληνίδες και δύο Αμερικανίδες νοσοκόμες, εξασφάλιζαν στους πρόσφυγες ικανοποιητική ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Παρ’ όλο που οι νοσοκομειακές υποδομές ήταν καλές, παρατηρούνταν ωστόσο προβλήματα στον ιατροφαρμακευτικό εξοπλισμό, που θεωρούνταν ανεπαρκής. Σε ό,τι αφορά την τροφοδοσία, γινόταν στο μεγαλύτερο μέρος της από τον βρετανικό στρατό, ενώ η λειτουργία καντίνας αλλά και η ενασχόληση των προσφύγων με το ψάρεμα στον κόλπο του Σουέζ βοηθούσαν προς αυτή την κατεύθυνση. Τέσσερις κουζίνες, μία σε κάθε πτέρυγα του στρατοπέδου, χρησιμοποιούνταν για την παρασκευή του φαγητού. Η προετοιμασία του πρωινού ενέπιπτε στην ευθύνη της κάθε οικογένειας, ενώ το μεσημεριανό και το βραδινό παρασκευάζονταν στην κουζίνα”.

Γύρισαν στην Ελλάδα, το πλοίο τούς ξέχασε

Ο Αχιλλέας επιστρατεύτηκε πάλι. “Τον πήραν στο σώμα του ελληνικού στρατού που υπήρχε εκεί. Καθώς ήταν όμως γυναικολόγος, έγινε ο επίσημος μαιευτήρας του αγγλικού νοσοκομείου στο Πορτ Σαΐντ. Με την ένταξή του στο νοσοκομείο κατάφερε να επανενωθεί με τη μητέρα μου κι εκείνο το διάστημα έζησαν πολύ καλά. Περιέθαλπε όλη την αγγλική αφρόκρεμα”, θυμάται ο Φίλιππος από τις διηγήσεις που μοιραζόταν μαζί του η μητέρα του.

Με τη λήξη του πολέμου ξεκίνησαν οι επιστροφές, που αφορούσαν δεκάδες χιλιάδες Έλληνες πρόσφυγες. Η διαδικασία κρατούσε για αρκετούς μήνες. Η αναμονή έφτανε ακόμη και τους έξι μήνες. Τελικά, το φθινόπωρο του 1945 αναχώρησαν με πλοίο που ξεκίνησε από την Αίγυπτο και επικεφαλής της αποστολής τον Αχιλλέα, καθώς ήταν έφεδρος αξιωματικός (διετέλεσε έφεδρος ανθυπίατρος το ’40). Το καράβι πέρασε απ’ όλα τα νησιά. Όταν έκανε στάση στην Κάλυμνο για εργασίας συντήρησης, ενημέρωσε τους επιβάτες ότι θα αναχωρήσει στις 6 το απόγευμα. Ωστόσο, ύστερα από αιφνίδιο σήμα που έλαβε, αναχώρησε νωρίτερα. Το αποτέλεσμα ήταν να ξεμείνουν στο νησί ο Αχιλλέας και η Κατίνα, καθώς είχαν επισκεφθεί το κτήμα του φίλου τους Μικέ Ρούσσου. Τελικά, έφτασαν στον Πειραιά με άλλο πλοίο, δέκα μέρες αργότερα.

Το ζευγάρι εγκαταστάθηκε στις αρχές του 1946 στα Ιωάννινα και λίγο καιρό μετά γεννήθηκαν και τα παιδιά. Ο Αχιλλέας πέθανε το 1990 και η Κατίνα το 2014. “Αυτό που θέλω να δείξω διηγούμενος την ιστορία των γονιών μου είναι ότι οι άνθρωποι που σήμερα είναι πρόσφυγες, τότε είχαν σταθεί στο πλευρό μας. Κάποτε ήμασταν κι εμείς πρόσφυγες. Κάποτε υπήρχε Greek Refugee Camp. Οι πολιτικοί πρόσφυγες είχαν ξεπεράσει τους 250.000. Κι όμως. Μας στάθηκαν τόσο οι Σύροι όσο και οι Παλαιστίνιοι. Μας περιέθαλψαν, μας φρόντισαν και μας μαγείρεψαν. Δεν πρέπει να ξεχνάμε”, είναι το μήνυμα που στέλνει ο Φίλιππος.

*Το κείμενο δημοσιεύτηκε πρώτα στην Εφημερίδα Αυγή