Αντινεοφιλελεύθερο μανιφέστο με αφορμή την πανδημία

Το κάλεσμα του Φραγκίσκου “να ξαναρχίσουμε να ονειρευόμαστε” τον κόσμο μετά τον κορωνοϊό συνοψίζει το πάντρεμα οικολογικού και κοινωνικού ζητήματος

Γράφει ο Λάμπρος Τσουκνίδας (Αυγή)

Στα 84 του, ο Πάπας Φραγκίσκος εξέδωσε, ταυτόχρονα σε ιταλικά, ισπανικά, αγγλικά και γερμανικά, το πιο πολιτικό του βιβλίο (“Ας ξαναρχίσουμε να ονειρευόμαστε”), όπου, συνοψίζοντας ευκρινώς τη θέση του κατά του νεοφιλελευθερισμού, θέτει τα όρια των προτάσεών του.

Με αφορμή την κρίση του κορωνοϊού σημειώνει ότι “υπάρχουν χίλιες άλλες κρίσεις εξίσου τρομερές, ωστόσο επειδή σε μερικούς από μας μοιάζουν μακρινές, συμπεριφερόμαστε σαν να μη μας αφορούν”, καλώντας μας να αναλογιστούμε “τους πολέμους ανά την υφήλιο, την παραγωγή και εμπορία όπλων, τους εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες, που προσπαθούν να ξεφύγουν από τη φτώχεια και την έλλειψη ευκαιριών, την κλιματική αλλαγή”.

“Όταν διαβάζεις πόσα ξοδεύει μια χώρα σε εξοπλισμούς, μένεις στήλη άλατος. Και αν μετά συγκρίνεις αυτά τα ποσά με τις στατιστικές της UNICEF για τα παιδιά που δεν έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση, που πάνε για ύπνο πεινασμένα, συνειδητοποιείς ποιος πληρώνει τις δαπάνες για τους εξοπλισμούς” συνεχίζει για να χαρακτηρίσει τις δαπάνες για τους εξοπλισμούς “έναν ‘κορωνοϊό’ πολύ βαρύ, επειδή τα θύματά του είναι αόρατα”.

Η μοναχική προσευχή και η επιτροπή για το μέλλον

Οι διάλογοι του Φραγκίσκου με τον Βρετανό δημοσιογράφο Όστιν Ιβερέι, που γέννησαν το βιβλίο, ξεκίνησαν μετά τη μοναχική προσευχή του Πάπα στην άδεια πλατεία του Αγίου Πέτρου στις 27 Μαρτίου, την εποχή του πρώτου lockdown, λίγες μέρες πριν το Καθολικό Πάσχα. Σε εκείνη την προσευχή ήδη διαφαίνονταν οι κατευθυντήριες γραμμές της παπικής συλλογιστικής: «Είμαστε άπληστοι για το κέρδος, δεν αφυπνιστήκαμε μπροστά σε πολέμους και αδικίες οικουμενικές, δεν ακούσαμε την κραυγή των φτωχών και του σοβαρά άρρωστου πλανήτη μας» έλεγε, έχοντας συμβολικά πίσω του μια βυζαντινή εικόνα της Παναγίας και έναν Εσταυρωμένο, που η παράδοση τον θέλει να έχει σώσει τη Ρώμη από την πανούκλα το 1500.

Μετά το Πάσχα ο Φραγκίσκος όρισε μια επιτροπή στο Βατικανό, με αντικείμενο να συμβουλευτεί τους σημαντικότερους διεθνείς εμπειρογνώμονες για να προετοιμάσει τις προτάσεις της Εκκλησίας για το μέλλον, όπως σημειώνει ο Ιβερέι.

Αποκλεισμένοι και περιφέρεια

Στον επίλογο του βιβλίου το οποίο έγραψε ο Πάπας, ανταλλάσσοντας συνεντεύξεις και σημειώματα μαζί του, ο Ιβερέι επισημαίνει ότι ο Φραγκίσκος ακολουθεί στην ανάπτυξη της σκέψης του την οικεία στη λατινοαμερικάνικη Εκκλησία αφηγηματική δομή. Μάλιστα, ο Ιβερέι δεν διστάζει να υποδείξει αυτό που στους θεολογικούς κύκλους συζητείται: Ότι ο Φραγκίσκος εμπνέεται από την παράδοση της Θεολογίας του Λαού, που ως παρακλάδι της Θεολογίας της Απελευθέρωσης παρακάμπτει την ταξική διάσταση της τελευταίας, εστιάζοντας στον λαό και τους αποκλεισμένους των φτωχών περιφερειών της υφηλίου.

“Για να βρούμε ένα καινούργιο μέλλον, πρέπει να πάμε στην περιφέρεια” σημειώνει ενδεικτικά ο Φραγκίσκος, τεκμηριώνοντας τον λόγο του με το απαραίτητο, εκ του ρόλου (και της πίστης του), θεολογικό υπόβαθρο: “Όταν ο Θεός θέλησε να αναγεννήσει τη δημιουργία, επέλεξε να πάει στην περιφέρεια, στους χώρους της αμαρτίας και της μιζέριας, του αποκλεισμού και των βασάνων, της αρρώστιας και της μοναξιάς. Ήταν και χώροι γεμάτοι δυνατότητες: «οὗ δὲ ἐπλεόνασεν ἡ ἁμαρτία, ὑπερεπερίσσευσεν ἡ χάρις» (Παύλου, Επιστολή προς Ρωμαίους)”. Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο πρώτος Πάπας στην Ιστορία που επέλεξε ως όνομα εκείνο του κατά Καζαντζάκη “Φτωχούλη του Θεού” διάλεξε συμβολικά να πλύνει τα πόδια προσφύγων ή κρατουμένων (φωτό) τη Μεγάλη Πέμπτη του 2019.

Συνδημιουργοί του μέλλοντος, με τον Θεό

Το θεολογικό υπόβαθρο είναι το σημείο που εντυπωσιάζει περισσότερο σ’ αυτό το βιβλίο – μανιφέστο, που εκκινεί, φυσικά, από τη θέση ότι όλοι είμαστε παιδιά του Θεού. “Ο Θεός θέλει να χτίσει τον κόσμο με μας ως εταίρους του σε κάθε στιγμή” γράφει στον πρόλογο του βιβλίου του ο Μπεργκόλιο. Επικαλούμενος μάλιστα “το αφήγημα της Γένεσης”, υποστηρίζει πως “το καθήκον που ανέθεσε ο Θεός στον Αδάμ και την Εύα είναι να είναι καρποφόροι, γόνιμοι. Στην ανθρωπότητα ανατέθηκε το καθήκον να αλλάξει” σημειώνει. Απομακρύνοντας μάλιστα κάθε μοιρολατρία, τονίζει ότι “το μέλλον δεν εξαρτάται από έναν αόρατο μηχανισμό του οποίου οι ανθρώπινες υπάρξεις είναι παθητικοί θεατές. Εμείς είμαστε πρωταγωνιστές, είμαστε -τραβώντας τη λέξη- συνδημιουργοί. Όταν ο Κύριος μας ζητάει να είμαστε γόνιμοι, να κυριαρχήσουμε στη Γη, μας λέει ουσιαστικά αυτό: Δημιουργήστε το μέλλον σας”.

“Συνδημιουργοί” είναι η -συνειδητά τραβηγμένη- λέξη που χρησιμοποιεί ο Πάπας Φραγκίσκος καταρρίπτοντας -εκών άκων- την αντίληψη των ανά τους αιώνες “ελέω Θεού” κυρίαρχων, που, όπως γράφει σε άλλο σημείο, “απαντούν στη βάσανο μιας κρίσης σηκώνοντας τους ώμους: «Ε, έτσι είναι ο κόσμος. Ο Θεός τον έπλασε έτσι». Όχι, απαντά ο προκαθήμενος της Καθολικής Εκκλησίας: “Από αυτή την κρίση μπορούμε να βγούμε καλύτεροι ή χειρότεροι. Μπορούμε να κάνουμε βήματα πίσω ή να δημιουργήσουμε κάτι το οποίο δεν υπήρχε”, τονίζει επενδύοντας πάλι θεολογικά τον λόγο του, καθώς επικαλείται το κάλεσμα, όπως το χαρακτηρίζει, του Θεού στον Ησαΐα “να συζητήσουμε, να ονειρευτούμε” – από εκεί και ο τίτλος του βιβλίου του.

Γη, σπίτι και εργασία

Πού οδηγεί αυτό το κάλεσμα; Ο ιερατικός λόγος του Πάπα Φραγκίσκου είναι σαφής: “Ο Θεός μάς ζητάει να είμαστε θαρραλέοι και να χτίσουμε κάτι νέο. Δεν μπορούμε να επιστρέψουμε στην ψευδή ασφάλεια των πολιτικών και οικονομικών δομών, που είχαμε πριν την κρίση. Μας χρειάζονται οικονομίες που να επιτρέψουν σε όλους να έχουν πρόσβαση στους καρπούς της δημιουργίας, στις βασικές ανάγκες της ζωής: γη, σπίτι και εργασία. Έχουμε ανάγκη από πολιτικές οι οποίες να καταφέρνουν να ενσωματώσουν τους φτωχούς, τους αποκλεισμένους, τους ευάλωτους και που να λειτουργούν έτσι ώστε να έχουν φωνή για τις αποφάσεις που αφορούν τις ζωές τους”.

“Είναι απαραίτητο ένα λαϊκό κίνημα, το οποίο να έχει συνείδηση ότι χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλον, ότι είμαστε υπεύθυνοι έναντι των άλλων και του κόσμου”, γράφει, βάζοντας ευθέως στο στόχαστρό του τη νεοφιλελεύθερη θεωρία του trickle-down (της διάχυσης του οφέλους προς τα κάτω), “σύμφωνα με την οποία μια οικονομία σε συνεχή ανάπτυξη θα μας κάνει όλους πλουσιότερους. Αν συγκεντρωθούμε σε γη, σπίτι και εργασία, θα ξανακατακτήσουμε μια υγιή σχέση με τον κόσμο και θα αναπτυχθούμε στην υπηρεσία των άλλων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο θα υπερβούμε το στενό ατομικιστικό κάδρο του νεοφιλελεύθερου υποδείγματος, χωρίς να πέσουμε στην παγίδα του λαϊκισμού”.

Επισημαίνοντας ότι η “αδελφοσύνη θα δώσει στην ελευθερία και την ισότητα τη σωστή θέση στη συμφωνία”, ο Πάπας υποδεικνύει πως “για να ονειρευτούμε έναν καλύτερο κόσμο πρέπει να κάνουμε έτσι ώστε η αδελφοσύνη να επικρατήσει επί του ατομικισμού”. Σ’ αυτό το πλαίσιο, εγκαλεί ευθαρσώς τους νεοφιλελεύθερους για τον αποκλεισμό της έννοιας του δημόσιου, κοινού αγαθού από κάθε πολιτική συζήτηση. “Όταν ως βασικός σκοπός της οικονομίας μπαίνει το κέρδος, ξεχνάμε πολύ εύκολα ότι οι πόροι της γης είναι για όλους και όχι για λίγους”, γράφει επισημαίνοντας πως “αυτή η αρχή δεν έρχεται σε αντιπαράθεση με το δικαίωμα στην ατομική ιδιοκτησία, αλλά το σχετικοποιεί. Η ιδιοκτησία συνεπάγεται υποχρεώσεις για το κοινό καλό”.

Ο καθολικός Τζο Μπάιντεν θα είναι ευτυχής με αυτό το μανιφέστο. Αλλά και η Αριστερά μπορεί να επωφεληθεί από την αμφισβήτηση του νεοφιλελευθερισμού, που διά του Πάπα φτάνει στα αυτιά όσων δεν την άκουγαν, καθώς την κράταγε αποκλεισμένη και η ίδια η Εκκλησία, ασχέτως δόγματος.

Νέο σχέδιο, που να μην είναι προς όφελος των λίγων

Προβάλλοντας τον αγώνα των γιατρών και νοσηλευτών («μάρτυρες, που έδωσαν τη ζωή τους στην υπηρεσία όσων είχαν μεγαλύτερη ανάγκη»), ο Φραγκίσκος αντιπαραβάλλει –«και το λέω με πόνο και ντροπή» σημειώνει- όσους «σπεκουλάρισαν με τη δυστυχία των άλλων» προσφέροντας «δάνεια που είναι αδύνατον να επιστραφούν».

«Σε μερικές περιπτώσεις οι κυβερνήσεις δεν κατάφεραν να κατανοήσουν το μέγεθος της αρρώστιας ή δεν αφιέρωσαν τους αναγκαίους πόρους. Αυτές οι κυβερνήσεις υποθήκευσαν τον λαό τους» τονίζει και εκφράζοντας την ανησυχία του για την «προσπάθεια επαναφοράς της προ κρίσης κοινωνικοοικονομικής δομής», ο Πάπας διαμηνύει ότι «πρέπει να εμπλέξουμε τον λαό σε ένα κοινό σχέδιο, που να μην είναι προς όφελος μόνο μιας μικρής ομάδας ανθρώπων. Μετά την κρίση της Covid πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας» γράφει, τονίζοντας πως «στην καρδιά του» είναι η επιθυμία «τα πρόσωπα εκείνα που σήμερα βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνίας να γίνουν οι πρωταγωνιστές των κοινωνικών αλλαγών».

Ολοκληρωμένη οικολογία για την αναγέννηση της ανθρωπότητας

Όταν, τον Απρίλιο του 2019, η Γκρέτα Τούνμπεργκ συνάντησε τον Πάπα, εκείνος της είπε: “Προχώρα”. Η καταστροφή της φύσης, γράφει τώρα ο ίδιος στο βιβλίο του, “σκεφτόμασταν ότι δεν μας αφορούσε, διότι συνέβαινε κάπου αλλού. Ξαφνικά, όμως, το βλέπουμε, το καταλαβαίνουμε, ένα σκάφος περνά τον Βόρειο Πόλο και συνειδητοποιούμε ότι οι πλημμύρες και τα καμένα δάση, που έμοιαζαν τόσο μακρινά, αποτελούν μέρος της ίδιας κρίσης που μας πλήττει όλους” τονίζει, μνημονεύοντας το γεγονός ότι μόλις εξελέγη ζήτησε από περιβαλλοντολόγους και ειδικούς επιστήμονες για το κλίμα να του παρουσιάσουν τα στοιχεία για την κλιματική αλλαγή – να σημειωθεί ότι αυτή δεν είναι η μοναδική αναφορά στον πρωταρχικό ρόλο που αποδίδει στην επιστήμη, το βιβλίο βρίθει ανάλογων επισημάνσεων. Εκείνη η παρουσίαση οδήγησε στην παπική εγκύκλιο για το κλίμα το 2015. “Δεν είναι μια πράσινη εγκύκλιος. Είναι μια εγκύκλιος κοινωνική. Η πράσινη και η κοινωνική διάσταση πάνε μαζί” γράφει, επισημαίνοντας μάλιστα πως το 40% των άρρωστων παιδιών που συναντά στις ακροάσεις στην πλατεία του Αγίου Πέτρου “πάσχουν από σπάνιες ασθένειες, οι οποίες πηγάζουν από την οικολογική παραμέληση, από την κακή διαχείριση των αποβλήτων, από την απερίσκεπτη χρήση φυτοφαρμάκων, για τα οποία πειραματίζονται αδιάκοπα με παράπλευρη παρενέργεια την πρόκληση ασθενειών, υποθηκεύοντας το μέλλον των γενεών οι οποίες θα έρθουν”.

Ο Πάπας Φραγκίσκος εστιάζει στην ανάγκη μιας “ολοκληρωμένης οικολογίας”, που θα πάει πολύ πιο πέρα από τη φροντίδα της φύσης και από την οποία εκτιμά ότι “πρέπει να επανεκκινήσει η αναγέννηση της ανθρωπότητας”. Να σημειωθεί, πάντως, ότι έχοντας βασίσει το σκεπτικό του στο ότι “είμαστε παιδιά του Θεού”, σ’ αυτό το σημείο του βιβλίου κάνει μια συντηρητική στροφή: “Αν κάποιος αποδέχεται την άμβλωση, την ευθανασία ή τη θανατική ποινή (σ.σ.: έτσι τα βάζει, όλα μαζί… ) στην καρδιά του, θα είναι δύσκολο να στεναχωρηθεί για τη μόλυνση των ποταμών ή την καταστροφή των δασών. Το ίδιο ισχύει και ανάποδα”. Προκαθήμενος της Καθολικής Εκκλησίας είναι, σε τελική ανάλυση, και δεν μπορεί ένας αριστερός ή ένας οικολόγος να περιμένει απόλυτη συμφωνία μαζί του. Σημασία έχει να κρατήσει τον σπόρο που ρίχνει στις μεγάλες μάζες των θρησκευόμενων.

Επιστήμη και τεχνολογία στην υπηρεσία του λαού

Η θετική προσέγγιση του Φραγκίσκου στην επιστήμη συνοδεύεται από επισημάνσεις που αφορούν τη χρήση της. “Επιστήμη και τεχνολογία πρέπει να μπουν στην υπηρεσία του λαού” γράφει, ενώ σε άλλο σημείο προειδοποιεί για μια διαστροφή της σκέψης μας, που οδηγεί την ανθρωπότητα να κάνει κάτι απλώς και μόνο επειδή τεχνικά μπορεί να το κάνει. “Δείγμα της τεχνολογικής διαστροφής, που κατέλαβε τις συνειδήσεις μας, είναι η περιφρόνησή μας προς την αδυναμία. Γινόμαστε κουφοί στην κραυγή των φτωχών και της φύσης” τονίζει.